Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

---

N.Z.İSMAYILOV 

 

ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA 

 

 

 

 

Azərbayjan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən universitet 

tələbələri üçün  dərs vəsaiti kimi istifadə olunması tövsiyə 

olunmuşdur (Əmr  №53, 27.01.2009). 

 

Bakı Dövlət Universiteti Elmi Şurası tərəfindən çapa təqdim 

olunmuşdur(05.11.2008). 

 

Elmi redaktor: f.-r.e.d., prof.J.M.Quluzadə 

 

Rəyçilər:           

                               f.-r.e.d., prof. S.Q.Zeynalov 

                               f.-r.e.n., dos. Z.A. Səmədov 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bakı-2009 

 

2 

 

 

ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA 

 

N.Z.İsmayılov 

 

 

 

      Fizika-riyaziyyat  elmləri doktoru, BDU Astrofizika kafedrasının 

professoru N.Z.İsmayılovun yazdığı bu dərs vəsaitində 

atmosferdənkənar astronomiyanın  əsas xüsusiyyətləri, tədqiqat 

metodları, bu sahədə aparılan elmi tədqiqatların xarakteri və alınmış 

müasir elmi nətijələr geniş  şərh olunmuşdur. Kitabda qamma, 

rentgen, ultrabənövşəyi, optik, infraqırmızı  və submillimetrlik 

elektromaqnit  şüalanma növlərinin, habelə müxtəlif növ kosmik 

şüalanma növlərinin Yer atmosferindən kənarda müşahidəsində 

istifadə olunan üsullar izah olunur. Bir çox hallarda bu şüalanma 

növlərinin mənşəyi  və yaranma mexanizmi haqqında məlumatlar 

verilmişdir. Ayrıja Kainatın fon şüalanmasının tərkibi və 

xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilir. Monoqrafiyanın sonunda müasir 

astrofizikanın bir sıra aktual problemləri də verilmişdir. 

     Kitab  tələbələr və astrofizika sahəsində çalışan elmi əməkdaşlar 

üçün ilk dəfə azərbayjan dilində yazılmış dəyərli vəsaitdir.  

 

 

 

 

 

 

Kitab müəllifin şəxsi vəsaiti hesabına nəşr olunmuşdur və onun hər 

hansı bir yeni nəşri  müəlliflə razılaşdırılmalıdır. 

 

 

Bakı-2009 

---

 

3

MÜNDƏRİCAT 

 

Giriş………………………............……...............................6 

FƏSİL 1.RADİOASTRONOMİYA....................................12 

Radioastronomiya nəyi müşahidə edir……………...............12 

Kosmosda antennalar..............................................................16 

Uzundalğalı radiodiapazonda müşahidələr.............................19 

Müasir kosmik radioteleskoplar..............................................22 

 

FƏSİL2. ULTRABƏNÖVŞƏYİ VƏ OPTİK 

DİAPAZON.............................................................................28 

Optik diapazonda tətbiq olunan cihazlar........................28 

Ultrabənövşəyi oblastda müşahidələr...................30 

Uzaq UB oblastda müşahidə optikası ..................34 

UB şüalanma qəbulediciləri ..................................38 

UB oblastda Günəşin müşahidəsində ...................40 

            istifadə olunan cihazlar.  

UB oblastda ulduzların müşahidəsi.......... ............43 

 

FƏSİL 3. İNFRAQIRMIZI ASTRONOMİYA...............47 

İnfraqırmızı və submillimetrlik astronomiya..........47 

İQ kosmik şüalanma mənbələri............................ 48 

İnfraqırmızı şüalanma qəbulediciləri.....................49 

İQ astronomik müşahidələrin nəticələri.................54 

 

FƏSİL 4. RENTGEN ASTRONOMİYASI.....................60 

4.1. Rentgen astronomiyasına giriş………………….........60 

4.2. Rentgen şüalanması detektorları……….…................62 

4.3. Kollimatorlar………………….…………................…64 

4.4. Rentgen teleskop və spektroqrafları……………........66 

4.5. Rentgen şüalanma yaranmasının mexanizmləri.........68 

4.6. Şüalanan plazma………………………...………........73 

4.7. Rentgen mənbələrinin xassələri. ……………………...79 

4.8. Kompton səpilməsində rentgen spektrin yaranması....87 

4.9. Ulduzlararası udulmanın rentgen şüalanma  

 

4 

spektrinə təsiri………………….....……………………......93 

 

FƏSİL  5. QAMMA-ASTRONOMİYA..........................96 

5.1. Qamma astronomiyanın əsas xüsusiyyətləri...............96 

5.2. Qamma-şüalanmanın yaranma mexanizmləri............97 

5.3. Kosmik QŞ qeyd olunması metodları........................99 

5.4. Qamma-diapazonda astronomik müşahidələr..........102 

 

FƏSİL 6. KOSMİK ŞÜALANMA.................................107 

6.1. Kosmik şüalar haqqında ümumi məlumat................107 

6.2. Kosmik şüaların tədqiqi metodları............................108 

6.3. Yer səthində kosmik şüalanma.................................112 

6.4. Kosmik şüaların mənşəyi..........................................119 

6.5. Kosmik hissəciklərin sürətlənmə mexanizmi.............124 

 

FƏSİL 7.  FON ŞÜALANMASI....................................129 

7.1. Kainatın fon şüalanması...........................................129 

7.2. Müxtəlif diapazonlarda KFŞ....................................133 

 

ƏLAVƏLƏR…………………………..…………………..142 

 

1. MÜXTƏLİF ATMOSFERDƏNKƏNAR  

RƏSƏDXANALAR ……………………….....……….…142 

1.1. Atmosferdənkənar astronomiya üçün bəzi 

konstruksiyalar……………….…………………………..142 

 

2. ASTRONOMİYADA YENİ TƏDQİQAT  

İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PROBLEMLƏR………..….....154 

2.1. Müasir astronomiya……...………………….…….....154  

2.2. Metaqalaktikanın tərkibi………………………….....156 

2.3. Materiyanın görünməyən (gizli) kütləsinin təbiəti....163 

2.4. EROS proqrammı……..………………………….….170 

Ədəbiyyat…………………..……………………..……….175 

Kitabda istifadə olunan bəzi qısaldılmış sözlər……….....177 

 

---