Azərbaycan Tarixi
533
yüksək qiymətləndirərək onu "İlin adamı" və "İlin dövlət
xadimi" fəxri adlarına layiq görülmüşlər.
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikası dünya dövlətləri
arasınlda öz dəsti-xətti ilə tanınır və iqtisadi tərəqqi ilə yanaşı
beynəlxalq səviyyədə dünya xalqlarının mədəniyyətlərinin
əlaqələndirilməsi işində fəal iştirak edir. Azərbaycan xalqı
əsrlər boyu dünya xalqlarının mədəniyyətlərinə verdiyi
qiymətli töhfələri ilə bəşər mədəniyyətini zənginləşdirmişdir.
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikası Heydər Əliyev
Fondunun dəstəyi ilə Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin
əlaqələndirilməsi, dünya xalqları arasında mədəni əlaqələrin
inkişaf etdirilməsi sahəsində aparıcı rol oynayır. Bu işdə
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və
İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın
xidmətləri böyükdür.
Zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqı dünya
poeziyasına Nizami, Nəsimi və Füzuli kimi dahi şairlər
vermişdir. Yeni dövrdə Vaqif, Sabir, Hüseyn Cavid, Səməd
Vurğun kimi istedadlı şairlər öz sələflərinin ənənələrini davam
etdərərək Azərbaycan poeziyasını yeni zirvələrə yüksəltmişlər.
Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında qadın şairlər də
mühüm rol oynamışlar. Azərbaycan hələ XII əsrdə bəşəriyyətə
Məshəti Gəncəvi kimi görkəmli qadın şair vermişdir. XIX
əsrdə azərbaycanlı qadın Xurşidbanu Natəvan istedadlı şair və
rəssam kimi tanınmışdı. Azərbaycanda qadınların cəmiyyətin
həyatında tarix boyu fəal iştirakının nəticəsidir ki, hələ 1918-ci
ildə Azərbaycanda, hətta ABŞ və Kanada kimi demokratik
ölkələrdən öncə, qadınlar seçki hüququ qazanmışlar.
Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində Mirzə
Fətəli
Axundzadənin xüsusi yeri vardır. O, yazdığı dram əsərləri ilə
bütün Türk dünyasında və müsəlman Şərqində dramaturgiya
janrının əsasını qoymuşdur. M.F.Axundzadənin "Lənkəran
xanının vəziri" dramının 1873-cü ildə Bakıda tamaşaya
qoyulması isə bütün Türk dünyasında və müsəlman Şərqində
Qəzənfər Rəcəbli
534
ilk teatr tamaşası hesab edilir. XX əsrdə Axundzadə ənənələrini
davam etdərərək Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı Azərbaycan
dramaturgiyasını yüksək zirvəyə qaldırmışlar. Təsadüfi deyil
ki, bütün şərqdə ilk teatr texnikumu 1923-cü ildə Bakıda
açılmışdır.
Bütün Türk dünyasında və müsəlman Şərqində
professional musinqi sənətinin yaranması da Azərbaycanla
bağlıdır. Dünyanın ən böyük bəstəkarlarından biri olan dahi
Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən yazılmış və 1908-ci il yanvarın 12-
də bakıda tamaşaya qoyulmuş "Leyli və Məcnun" operası bütün
Türk dünyasında və müsəlman Şərqində ilk opera musiqisi
hesab edilir. 1940-ci ildə isə bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəylinin
"Qız qalası" baleti ilə bütün Türk dünyasında və müsəlman
Şərqində ilk balet səhnəsinin əsası qoyulmuşdur. 1921-ci ildə
Bakıda açılmış Azərbaycan Konservatoriyası da bütün
müsəlman Şərqində ilk musiqi akademiyası hesab edilir.
Müasir dövrdə Heydər Əliyev Fondunun prezidenti
Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə Azərbaycanın bir
çox şəhərlərində, o cümlədən Bakı, Naxçıvan Gəncə, Şəki və
Qəbələdə təşkil edilən beynəlxalq musiqi festivalları, rəssamlıq
sərgiləri və b. tədbirlər sübut edir ki, Azərbaycpan xalqı bütün
Türk dünyasının tarixən mədəni lideri olmuş və hazırda da lider
rolunu yerinə yetirməkdə davam edir.
Azərbaycan Tarixi
535
Kitabın içindəkilər:
Giriş ................................................................................... .3
I FƏSIL. Azərbaycan ərazisində ibtidai cəmiyyət ............ 14
1.1. Azərbaycan ərazisində Daş dövrü............................... 14
1.2. Azərbaycanda Eneolit dövrü, Erkən və Orta Tunc
dövrü mədəniyyəti.............................................................. 17
1.3. Azərbaycanda Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü
mədəniyyətləri. İbtidai icma quruluşunun dağılması......... 19
II FƏSIL. Azərbaycan ərazisində ən qədim dövlətlər ...... 22
2.1. Azərbaycan ərazisində yaşayan qədim soylar............. 22
2.2. Azərbaycan ərazisində erkən dövlət qurumları........... 25
2.3. Mana və Oğuz (Skif) dövlətləri .................................. 27
III FƏSIL. Azərbaycan Ön Asiyanın fövqəldövlətlərinin
tərkibində ........................................................................... 32
3.1. Azərbaycan Mada imperiyasının tərkibində ............... 32
3.2. Azərbaycan Haxamanişilər Madası
fövqəldövlətinin tərkibində ................................................ 36
3.3. Azərbaycan Makedoniyalı Aleksandrın
(İskəndərin) imperiyasının tərkibində............................... 38
IV FƏSIL. Atropaten dövləti ............................................ 42
4.1.Atropaten dövlətinin yaranması. «Atropaten»
dövlət və «Azərbaycan» ölkə adlarının mənşəyi haqqında 42
4.2. Atropaten ellinist dövlətləri sistemində.
Atropaten-Parfiya-Roma münasibətləri ............................. 46
4.3. Atropatenin təsərrüfat və mədəniyyəti........................ 53
V FƏSIL. Alban dövləti .................................................... 60
5.1. Alban dövlətinin yaranması və sərhədləri................... 60
Qəzənfər Rəcəbli
536
5.2. Albaniya əhalisinin etnik tərkibi ................................. 64
5.3. Albaniyanın təsərrüfat həyatı və
ictimai münasibətləri.......................................................... 67
VI FƏSIL. Azərbaycanda xristianlığın yayılması............. 72
6.1. Azərbaycanda xristianlığın yayılmasının
birinci mərhələsi................................................................. 72
6.2. Azərbaycanda xristianlığın yayılmasının
ikinci mərhələsi və Alban kilsəsinin yaranması................. 78
6.3. Alban xristian kilsəsinin inkişafı və tənəzzülü ........... 86
VII FƏSIL. Azərbaycan xalqının İslamı qəbul etməsi ..... 93
7.1. Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkibində.......... 93
7.2. Azərbaycanın Xilafət tərəfindən işğalı ....................... 96
7.3. Azərbaycan xalqının müsəlmanlığı qəbul etməsi ....... 101
VIII FƏSIL. Babəkin başçılığı altında Azərbaycan
xalqının azadlıq müharibəsi ............................................... 105
8.1. Xürrəmilər hərəkatı ..................................................... 105
8.2. Babəkin başçılığı altında Azərbaycan xalqının
azadlıq müharibəsi ............................................................. 107
8.3. Xürrəmilər hərəkatının tarixi əhəmiyyəti.................... 113
IX FƏSIL. IX-XI əsrlərdə Azərbaycanın
müstəqil feodal dövlətləri.................................................. 115
9.1. Şirvanşahlar dövləti..................................................... 115
9.2. Sacilər dövləti ............................................................. 119
9.3. Salarilər dövləti ........................................................... 121
9.4. Rəvvadilər dövləti ....................................................... 124
9.5. Şəddadilər dövləti ....................................................... 105
X FƏSIL. Azərbaycan Atabəylər dövləti.......................... 134
10.1. Səlcuq oğuz türkləri və onların Azərbaycana
gəlmələri............................................................................. 134
Azərbaycan Tarixi
537
10.2. Azərbaycan İraq Türk Səlcuq Sultanlığının
tərkibində ........................................................................... 139
10.3. Eldəgəzlərin Atabəylər dövləti.................................. 148
XI FƏSIL. Azərbaycan XIII-XV əsrlərdə......................... 158
11.1. Monqolların və Cəlaləddinin Azərbaycana
yürüşləri və Azərbaycan Atabəylər dövlətinin süqutu....... 158
11.2. Azərbaycan Elxanilər dövlətinin tərkibində ............. 161
11.3. Şirvanşahlar (Dərbəndilər) dövləti............................ 164
11.4. Qaraqoyunlu dövləti.................................................. 165
11.5. Ağqoyunlu dövləti..................................................... 167
XII FƏSIL. Azərbaycan Səfəvilər dövləti ........................ 173
12.1. Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti................................ 173
12.2. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması
və genişlənməsi .................................................................. 179
12.3. Səfəvi-Osmanlı müharibələri. Azərbaycan
Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi və tənəzzülü ..................... 188
XIII FƏSIL. Azərbaycan xanlıqları.................................. 196
13.1. Səfəvilər dövlətinin süqutu və Azərbaycan ərazisində
xanlıqlar adlı kiçik feodal dövlətlərinin yaranması........... 196
13.2. Şimali Azərbaycanın əsas xanlıqları ......................... 201
13.3. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanın
ictimai-iqtisadi həyatı........................................................ 212
XIV FƏSIL. Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti............ 216
14.1. XI-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda maarif,
elm və fəlsəfə ..................................................................... 216
14.2. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı............................ 223
14.3. XI-XVIII əsrlərdə Azərbaycanda incəsənət
və memarlıq....................................................................... 231
Qəzənfər Rəcəbli
538
XV FƏSIL. Azərbaycanın Rusiya və İran
arasında bölüşdürülməsi.................................................... 240
15.1. Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən
işğalının başlanması. Gülüstan müqaviləsi ........................ 240
15.2. Azərbaycanın Rusiya və İran arasında
bölüşdürülməsi. Türkmənçay müqaviləsi .......................... 244
15.3. Ermənilərin Cənubi Azərbaycan xanlıqlarından
köçürülüb İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının
torpaqlarında yerləşdirilməsi.............................................. 247
15.4. İstiladan sonra Şimali Azərbaycanın inzibati-ərazi
və idarə sistemi. Çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinə
qarşı xalq üsyanları ............................................................ 249
XVI FƏSIL. Şimali Azərbaycanda kapitalizmin
təşəkkülü və inkişafı.......................................................... 253
16.1. XIX əsrdə Şimali Azərbaycanda əmtəə-ticarət
təsərrüfatlarının inkişaf edib əmtəə-kapitalist
təsərrüfatlarına çevrilməsi və kapitalizm genezisi ............. 253
16.2. Şimali Azərbaycanda ilk iri sənaye
müəssisələrinin yaradılması ............................................... 261
16.3. Şimali Azərbaycanın milli sərvətlərinin istismarının
başlanması və milli burjuaziyanın təşəkkülü ..................... 265
XVII FƏSIL. XX əsrin əvvəllərində Şimali
Azərbaycanda sosial-siyasi durum..................................... 271
17.1. Bakı proletariatının 1904-ci il Dekabr tətili.............. 271
17.2. 1917-ci il Rusiya inqilablarından sonra Azərbaycanda
ictimai-siyasi həyat və Bakı Sovetinin hakimiyyəti
ələ alması............................................................................ 274
17.3. Bakıda azərbaycanlıların 1918-ci il Mart soyqırımı . 281
17.4. Bakı XKS və onun ermənipərəst, antiazərbaycan
siyasəti................................................................................ 285
Azərbaycan Tarixi
539
XVIII FƏSIL. XX əsrin əvvəllərində Cənubi
Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı ................................. 288
18.1. Səttarxan hərəkatı...................................................... 288
18.2. Cənubi Azərbaycanda 1917-1920-ci illərdə
demokratik və milli-azadlıq hərəkatının genişlənməsi ...... 292
18.3. Təbriz üsyanı və Azərbaycan (Azadistan)
Milli hökuməti.................................................................... 294
18.4. Cənubi Azərbaycanda 1917-1920-ci illər
milli-azadlıq hərəkatının tarixi əhəmiyyəti ........................ 296
XIX FƏSIL. Azərbaycan Cümhuriyyəti ........................... 298
19.1. Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması.................. 298
19.2. Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili və
xarici siyasəti...................................................................... 306
19.3. Azərbaycan Cümhuriyyətində mədəni quruculuq..... 317
19.4. Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixi əhəmiyyəti ....... 318
XX FƏSIL. Şimali Azərbaycanda XIX-XX əsrin
əvvəllərində mədəniyyət .................................................... 321
20.1. XIX-XX əsrin əvvəllərində Şimali
Azərbaycanda təhsil və elm ............................................... 321
20.2. XIX-XX əsrin əvvəllərində Şimali
Azərbaycanda ədəbiyyat .................................................... 331
20.3. XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində
Şimali Azərbaycanda mədəni-maarif işi və mətbuat ......... 337
20.4. XIX-XX əsrin əvvəllərində Şimali
Azərbaycanda teatr, incəsənət və memarlıq...................... 340
XXI FƏSIL. Azərbaycan SSR XX əsrin 20-30-cu illərdə 350
21.1. Azərbaycan SSR-in yaraması və Azərbaycanın
ilk Konstitusiyasının qəbulu............................................... 350
21.2. Azərbaycan SSR-də sosializm quruculuğu prosesi... 354
21.3. Azərbaycan SSR-də inzibati-amirlik sisteminin
acı nəticələri və kütləvi-siyasi repressiyalar ...................... 362
Qəzənfər Rəcəbli
540
XXII FƏSIL. Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi
illərində .............................................................................. 366
22.1. Azərbaycan döyüşçülərinin İkinci Dünya
müharibəsi cəbhələrində fərdi və kütləvi qəhrəmanlıqları. 366
22.2. Azərbaycanın mərd oğullarının partizan
hərəkatında və Avropada antifaşist Müqavimət
hərəkatında iştirakı............................................................. 371
22.3. Azərbaycan mühacirləri müharibə illərində.............. 379
22.4. Azərbaycan zəhmətkeşlərinin, elm və
mədəniyyət xidmətlərinin arxa cəbhədə fədakarlığı.
Bakı neftinin faşist Almaniyası üzərində qələbədə rolu .... 380
XXIII FƏSIL. Azərbaycan SSR İkinci Dünya
müharibəsindən sonrakı quruculuq illərində...................... 386
23.1. Müharibədən sonrakı ilk illərdə Azərbaycan
SSR-də yeni sənaye mərkəzlərinin yaradılması................. 386
23.2. Müharibədən sonrakı illərdə siyasi rejimin
mülayimləşdirilməsi şəraitində Azərbaycanın
ictimai-siyasi və iqtisadi həyatında dəyişikliklər ............... 390
23.3. XX əsrin 60-cı illərinin sonu – 80-ci illərinin
əvvəllərində Azərbaycan SSR-də rəhbərliyin
möhkəmləndirilməsi və respublikada yeni mütərəqqi
sənaye sahələrinin yaradılması, iqtisadi
və sosial yüksəliş................................................................ 392
XXIV FƏSIL. Cənubi Azərbaycan İkinci Dünya
müharibəsindən sonrakı illərdə .......................................... 397
24.1. 1941-1945-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda siyasi
durum ................................................................................. 397
24.2. Cənubi Azərbaycan Milli hökumətinin yaranması
və fəaliyyəti........................................................................ 402
Azərbaycan Tarixi
541
24.3. Milli hökumətin fəaliyyəti dövründə Cənubi və Şimali
Azərbaycan əhalisinin bir-birinə yenidən yaxınlaşmasının
təməlinin qoyulması və onun İran İslam inqilabından
sonrakı illərdə milli hərəkata təsiri..................................... 410
XXV FƏSIL. Sovet Azərbaycanın mədəniyyəti ............... 418
25.1. Sovet Azərbaycanda təhsil və elm ............................ 418
25.2. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı .................................... 427
25.3. Sovet Azərbaycanda incəsənət.................................. 432
25.4. Azərbaycan SSR-də XX əsrin ortaları və ikinci
Yarısında mədəni-maarif işi və KİV.................................. 443
XXVI FƏSIL. Azərbaycan Respublikasının dövlət
müstəqilliyinin bərpası....................................................... 448
26.1. "Yenidənqurma" siyasəti və Azərbaycanda
uydurma «Dağlıq Qarabağ problemi»................................ 448
26.2. Azərbaycanda öz torpaqlarını qorumaq və milli
müstəqillik uğrunda xalq hərəkatının başlanması 1990-cı il
Qanlı Yanvar hadisələrindən sonra Azərbaycanda
siyasi durum ....................................................................... 455
26.3. SSRİ-nin süqutu və Azərbaycan Respublikasının
dövlət müstəqilliyinin bərpası............................................ 464
XXVII FƏSIL. Qarabağ müharibəsi və Azərbaycan
Respublikasında sosial-siyasi durum ................................. 467
27.1. Elan olunmamış Qarabağ müharibəsinin başlanması
və Xocalı soyqırımı............................................................ 467
27.2. Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin hakimiyyətə
gəlməsi və onun uğursuz daxili və xarici siyasəti.............. 471
27.3. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi üçün təhlükəli
vəziyyətin yaranması. Qurtuluş hərəkatı və Heydər Əliyevin
hakimiyyətə qayıtması ....................................................... 478
27.4. Dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi və siyasi
sabitlik uğrunda mübarizə.................................................. 483
Qəzənfər Rəcəbli
542
XXVIII FƏSIL. Azərbaycan Respublikası inkişaf
yollarında ........................................................................... 487
28.1. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının yeni
Konstitusiyası və hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu . 487
28.2. Azərbaycan Respublikasının xarici
siyasətinin uğurları............................................................. 496
28.3. Azərbaycan Respublikasında iqtisadi inkişaf və
Sosial siyasətin uğurları ..................................................... 504
XXIX FƏSIL. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
mədəniyyəti........................................................................ 515
29.1 Müstəqil Azərbaycan Respublikasında təhsil və elmi 515
29.2. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında ədəbiyyat və
incəsənət............................................................................. 524
NƏTİCƏ............................................................................ 530
Azərbaycan Tarixi
543
QƏZƏNFƏR RƏCƏBLİ
AZßRBAYCAN TARÈXÈ
OÇERKLƏR
Qəzənfər Rəcəbli
544
«Åëì âÿ òÿùñèë»
няшриййатынын äèðåêòîðó:
ïðîôåññîð Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ
Äèçàéí:
Zahid Məmmədov
Техники редактор:
Рювшаня Низамигызы
Éûüûëìàüà âåðèëìèø 14.10.2013
×àïà èìçàëàíìûø 01.11.2013
Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 34. Ñèôàðèø ¹
587
Êàüûç ôîðìàòû 60õ84 1/16. Òèðàæ 500
Êèòàá «Åëì âÿ òÿùñèë» íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà
ìöÿññèñÿñèíäÿ ùàçûð äèàïîçèòèâëÿðäÿí ÷àï îëóíìóøäóð.
E-mail: nurlan1959@gmail.com
Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89
Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4.
Azərbaycan Tarixi
545
Dostları ilə paylaş: |