Azərbaycan Tarixi
29
aid olan Assur hökdarı III Salmanasarın mixi yazılı kitabəsində
ilk dəfə adı çəkilən Mana dövləti oldu.
Qeyd edildiyi kimi manalar e.ə.
II minillikdə Ərəbistan
yarımadasında yaşayırmışlar. Sami dilli soylar tərəfindən
sıxışdırılan manalar şimala doğru köç zamanı Urmu – Zaqros
bölgələrində qohum soyların dayağına arxalanaraq onları öz
ətraflarında birləşdirib Assur və Urartu təcavüzündən yerli
soyların torpaqlarını mühafizə etməyə cəhd göstərirlər.
Mananın ilk hökmdarlarından Udakinin (bəzi qaynaq-
larda – Valki) adı tarixdə məlumdur. Assur səlnaməsində
hökmdar III Salmanasar e.ə. 829-cu ildə Manaya növbəti qarət-
çi yürüş etməsi və Udakinin dağlara çəkilməsi xəbər verilir.
Assur və Urartu Mana uğrunda rəqabətlərini davam etdirirdilər.
E.ə. 807-806-cı illərdə Assur və Urartu Mana torpaqlarında 2
dəfə müharibə etmişlər.
E.ə. VIII əsrin birinci yarısı Assur
dövlətinin zəifləməsi,
Urartunun isə güclənməsi ilə xarakterizə edilir. Bu dövrdə
Urartu Manaya tez-tez basqınlar edir, əhalini qarət edib, mal-
qara sürülərini aparırlar. Mana Urartuya qarşı inamlı
müqavimət göstərir və bu mübarizədə mətnləşir, qüvvətlənir,
nəhayət VIII əsrin ikinci yarısında güclü dövlətə çevrilir.
Mananın paytaxtı İzirtu şəhəri idi. Mana Urartuya mü-
qavimət göstərmək üçün Assur ilə ittifaqdan istifadə edir. E.ə.
743-cü ildə Assur hökmdarı III Tiqlatpalasar məhz müttəfiqi
Mananın köməkliyi ilə Urartu hökmdarı II
Sardur üzərində
qələbə çalır. Bundan sonra Mana qüdrətli Assur dövlətinin
kiçik müttəfiqi – vassalı kimi Urartuya qarşı müharibələrdə
iştirak edir və öz torpaqlarını qoruyur.
Mananın tanınmış hökmdarlarından biri İranzu (e.ə. 740-
719) olmuşdur. Iranzunun hakimiyyəti dövründə Manada güclü
mərkəzi hakimiyyət yaranır. Mərkəzi hakimiyyətin
möhkəmləndirilməsi ölkə ərazisindəki kiçik hökmdarların
çoxunun xoşuna gəlmirdi. Belə narazı kiçik hökmdarları Urartu
dəstəkləyirdi. İranzunun vəfatından sonra onun oğlu Azanın
Qəzənfər Rəcəbli
30
hakimiyyəti dövründə (e.ə. 718-716) Urartu meyilli qüvvələr
Azaya suiqəst təşkil edirlər. Aza öldürülür, yerinə qardaşı
Ulusunu qoyulur. Urartupərəst müxalifətə Mananın Zikirtu
ölkəsinin hökmdarı Baqdatti başçılıq edirdi.
Bu vaqiə ilə
əlaqədar Assur hökmdarı II Sarqon e.ə 716-cı ildə Manaya
qoşun göndərir. Ulusunu dağlara qaçır. II Sarqon Baqdattini
tutdurub dərisini soydurmaqla cəzalandırır. II Sarqon
Ulusununu çağırtdırıb bağışlayır və taxtına oturdur. Bundan
sonra Ulusunu Assurpərəst siyasət yeridir.
E.ə. VII əsrin əvvəllərində Mana xeyli qüvvətlənir və
qonşuluqda yeni yaranmış Oğuz (Skif) dövləti ilə ittifaqa girib
Assur dövlətinin asılılığından çıxır.
E.ə. VIII əsrdə skiflər (oğuzlar), kimmer və sak sayları
ilə birlikdə Qara dənizin şimal-şərq sahillərində yaşayırdılar.
E.ə. VIII əsrin ikinci yarısında öncə sarmalar tərəfindən sıxış-
dırılan kimmerlər Qafqazdan keçərək Kiçik Asiyaya gedirlər.
Onlar Anadoluda məskunlayıb, yerli soylar ilə qaynayıb-qarışır
və sonralar buraya köç etmiş Səlcuq – oğuz türkləri ilə birlikdə
müasir türk millətinin etnogenezi prosesində iştirak etmişlər.
Onların ardınca sarmatlar tərəfindən sıxışdırılan skif
(oğuz) və sak soyları köç edib Ön Asiyaya gəlirlər.
Yunan qay-
naqlarında çar skifləri adlanan oğuzların bir hissəsi Partatuanın
rəhbərliyi altında Urartunun cənubunda Hubuşkiya ölkəsinə ya-
xın ərazidə, digər hissəsi isə İşpakayanın rəhbərliyi altında Ma-
nanın şimal-qərb və qərb torpaqlarında, qismən də Kür-Araz
çayları arasında Şimali Azərbaycanın qərb bölgələrində məs-
kunlaşır və e.ə. VII əsrin ortalarında burada Oğuz (Skif) dövlə-
tini yaradırlar.
Mana dövləti Oğuz (Skif) dövləti, kimmer soyları və əv-
vəllər Mananın tərkibində olub, sonralar Assur dövləti
tərəfindən işğal olunmuş Maday ölkəsinin qohum soyları ilə
birlikdə Assura qarşı müharibəyə başlayır və Assur hökmdarı
Asarxaddonu məğlub edərək Assurun bir sıra şəhərlərini alırlar.
E.ə. 655-ci ildə Assur hökmdarı Aşşurbanapal Manadan qisas
Azərbaycan Tarixi
31
alır, onu məğlub edərək Assur şəhərlərini geri alır. Bu məğlu-
biyyət Manada narazı qüvvələrin hakimiyyətə qarşı çıxışına şə-
rait yaradır. Müxalifət xalqı üsyana qaldırır. Üsyançılar hökm-
dar Ağşərini öldürür və qəbiləsini qırırlar.
Salamat qala bilmiş
Ağşərinin oğlu Vəli (Uali) Assur hökmdarına pənah aparır.
Assur hökmdarı Aşşurbanapal Manaya qoşun göndərir, üsyanı
yatırır və Vəlini Mana taxtına oturdur.
Sonralar Mana – Assur ittifaqı daha da möhkəmlənir.
Mana və Assur dövlətləri yeni yaranmış qonşu qüdrətli dövlət-
lər olan Mada və Babilə qarşı birlikdə müqavimət göstərirlər.
Lakin e.ə. 616-cı ildə Mana – Assur ittifaqı Babil tərəfindən
məğlubiyyətə uğradılır. Bundan sonra qaynaqlarda Mana
dövlətinin adı çəkilmir. Sonuncu dəfə Mananın adı Bibliya
kitabı olan İyeremiyada e.ə. 593-cü ilə aid məlumatda Mada
fövqəldövlətinə tabe olan Urartu və Oğuz (Skif) dövlətləri ilə
yanaşı çəkilir. Deməli, Mana və Oğuz (Skif) dövlətləri e.ə. VI
əsrin başlanğıcında öz müstəqilliyini itirirlər.
Mana quldar dövlət olmuşdur. Oğuz (Skif)
isə hərbi-
demokratiya sistemli dövlət olmuşdur. Oğuz (Skif) dövlətində
quldarlıq ictimai-iqdisadi formasiya kimi inkişaf etməmişdir,
hələ icma ənənələri davam edir, icma üzvləri arasında sosial
bərabərlik hökm sürürdü.
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, 1-ci cild, s. 174-225.
2. Azərbaycan tarixi. Dərslik, s. 58-119.
3. S.Qaşqay. Mana dövləti. Bakı, 1993.
4. А.Сумбатзаде. Азербайджанцы – этногенез
и происхождение народа. Баку, 1990.
Qəzənfər Rəcəbli
32
III FßSÈL
AZƏRBAYCAN ÖN ASIYANIN
FÖVQƏLDÖVLƏTLƏRININ TƏRKIBINDƏ
3.1. Azərbaycan Mada imperiyasının tərkibində. Mada
soyları manalardan şərqdə və cənub-şərqdə yaşayırdılar.
Onların yaşadıqları Maday ölkəsi əvvəllər Manaya tabe olan
vilayət idi. Sonralar isə Assur dövləti Madanı tutub özünə tabe
etmişdi. Assur hökmdarları Maday ölkəsini qarət edib, əhalini
çapıb talayırdılar.
E.ə. 671-ci ildə madalılar Assura qarşı üsyan qaldırdılar.
Mada üsyançılarını Mana və Oğuz (Skif) dövlətləri və onların
müttəfiqləri kimmerlər dəstəkləyirlər. Üsyançılar və onların
müttəfiqləri ilə döyüşdə Assur məğlubiyyətə uğrayır. Assur
dövlətinin paytaxtı Ninəviyənin tutulması təhlükəsi qarşısında
qalır. Assur tam məğlubiyyətdən qorxub madalılar və oğuzların
rəhbəri Partutua ilə danışığa başlayır və böyük məbləğdə pul
təklif edir ki, müharibəni dayandırsınlar. Partatua Madaya
müstəqillik verilməsi şərtilə hərbi əməliyyatı dayandırmağa
razılıq verir. Assur öz paytaxtını işğal
təhlükəsindən qorumaq
üçün Madanın müstəqilliyini tanımağa məcbur olur. Beləliklə,
e.ə. 669-cu ildə Mada müstəqil dövlət olur.
Qədim yunan tarixçisi Heradotun yazdığına görə
istiqlaliyyət uğrunda mübarizə ərəfəsində Madada vahid dövlət
hakimiyyəti yox idi. Ölkə kiçik hökmdarlıqlardan ibarət idi.
Üsyanın gedişində Madanın kiçik hökmdarları ittifaq bağlayıb,
düşmənə qarşı birləşirlər. Hərbi ittifaqa Maday hakimi Deyok
başçılıq edir. Deyok kiçik ölkələrin hakimlərini öz ətrafında
birləşdirib qəbilələrin hərbi-siyasi ittifaqının rəhbərinə çevrilir