Microsoft Word orta-esir-estet doc
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1 Niyazi Mehdi
ORTAÇAĞ AZƏRBAYCAN ESTETİK MƏDƏNİYYƏTİ
Bakı – 1986 2 1986-cı ildə «İşıq» nəşriyyatının çap etdiyi bu kitab indiki variantda müəllif tərəfindən redaktə orlub
Kitabın içindəkilər Ön söz
I Fəsl. Bildiricilərə düzülmüş estetik mədəniyyət
Mənalar bildirən bədən Davranış bildiricisindən görünən insan Olacaqları bildirən işarələr Ortaçağ incəsənətində bildirici ziddiyyətləri
İİ Fəsl. Dillər və tekstlərdə açılan estetik mədəniyyət Semiotika, dil, tekst Orta əsrlərdə davranış dilləri, davranış tekstləri Miniatür Dili, miniatür teksti Klassik poeziada dil və tekst Orta əsrlərdə bədii dillərin mərtəbələnməsi
Açıqlamalar və qaynaqlar
3
Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti ən dürlü və bir-birindən uzaqda bulunan hadisələri özünə qatır. Ova çıxan əyanların həvəsində, sarayda keçirilən məclislərdə, kiminsə fərasətli, qəribə hoqqalar çıxarmasında, hökmdara xoş gəlmək üçün yapılan davranışlarda estetik özəlliklər çox güclü idi. Adamların məclisə, süfrəyə, oyunlara ilişgisində gözəllik duyğusu özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Həmin olayların doğurduğu ovqatlar dad, qoxu duyğuları ilə zənginləşdikcə daha güclü etgisi, təsiri, daha güclü çəkimi, cazibəsi olan faktlara çevrilirdilər. Ortaçağ adamının gördüyü gözəllik onun bilincində (şüurunda) şirin dadla, xoş ətirlə şiddətlənirdi. O çağın Azərbaycan türkü yaman surətsevər idi, görklü, baxımlı nəsnələrə güclü meyl göstərirdi. Bu surətsevərlik bəzən kəskin özünütənqid duyğuları oyadırdı. Surətə vurğunluq geniş yayılanda onun tənqidi də vurğulu məna qazanır. Özü də bəzi təsəvvüf cərəyanlarında olduğu kimi, surətsevərlik çox vaxt üzdə çirkin olsa da, «içdə gözəl olan» varlıq adından pislənir. Bununla belə, o çağların heç bir sufisi, heç bir «adi» adamı gül-çiçəyə, bağ-bağata, naxışlara, gözoxşaən formalara, heyrət doğuran bəzəklərə biganə deyildi. İnsanla bağlı surətsevərlikdən qaçanlar təbiətlə ilgili surətsevərlikdən qaça bilmirdilər və istər-istəməz bu sual qarşısındı durmalı olurdular: hansı nəsnə və olay estetikdir – gözəldir? Yaxud: gözəllik – estetiklik nədir? Bu sualların qısa cavabını belə vermək olar: elə ki, hadisənin mahiyyəti zahirindən ifadəli bilinir, hadisədə estetikləşmə gedir. Məzmunu formasından, batini zahirindən ifadəli, yəni təsirli, duyğulandırıcı «görünənlər», saçılanlar estetik hadisələrdir. Gözəllik ona görə estetik olaydır ki, onun məzmunu formasından gur şəkildə, qabarıq, ifadəli biçimdə bilinir. Gözəllikdə məzmun əxlaqi, siyasi və s. baxımdan müsbət olur, bu məzmunu ifadəli göstərən ötürücülər (işıq, naxış, oynaq cizgilər və s.) isə gözəlliyin forması kimi duyulur. Çirkinikdə isə durum tərsinələşir: mənfi məzmun əyri-üyrü, qarmaqarışıq, bulanıq foromalardan özünü göstərir. Ortaçağ azərbaycanlısı dinin, əxlaqın, fəlsəfənin sayəsində dünya olaylarını ya müsbət, ya da mənfi məzmunda görürdü. Çağdaş Azərbaycan filosoflarının, estetiklərinin araşdırmaları Nizami, Xəqani, Nəsimi, Füzuli kimi parlaq sənətçilərin yaradıcılığını bu yöndən hərtərəfli işıqlandırmışdır və ona görə də bizim hazırkı araşdırmamız məhz həmin tədqiqatların sayəsində mümkün olmuşdur. «Gözəllikdə, çirkinlikdə, ülvilikdə, rəzillikdə, faciəvilikdə, komiklikdə Ortaçağ azərbaycanlı sənətkarının və «adi» adamının gözünə hansı mənalar ifadəli biçimdə görünürdü?» sualı ciddi və önəmlidir. İndiki Azərbaycan alimlərinin araşdırmaları bu məzmun, məna kompleksləri haqqında bizə geniş bilgi verir. Ancaq diqqət edilsə, həmin sualın ikinci tərəfi də var. Biz «ifadəli görünmək» tərəfini deyirik. Orta əsrlər azərbaycanlısı öz davranışında, incəsənətində hansısa məzmunu gur bildirmək üçün hansısa formalar, bildiricilər, əlamətlər, nişanlar seçirdi, onları gözəllik üçun xarakterik sayırdı. Bu kitabda bizi sualın ikinci tərəfi, yəni Ortaçağın hadisələrində, incəsənətində göstərmək, bildirmək, bildirici etmək, ifadələndirmək kimi özəlliklər ilgiləndirəcək. Bizə elə gəlir ki, bu problem elmdə özünü istənilən səviyyədə tapmamışdır və onu işıqlandırmaq üçün hazırda semiotika – işarələri, yəni bildiriciləri öyrənən elm böyük imkanlar yaradır. Biz burada eləcə də çalışmışıq ki, həm semiotikanın bir elm kimi başlıca anlayış və müddəalarını anlaşıqlı biçimdə açıqlaəq, həm də Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətində onların hansı özəllikləri üzə çıxardığını göstərək. Eyni nəsnəni adi göz, böyüdücü şüşə, mikroskop fərqli görünüşdə, quruluşda, biçimdə görür, göstərir. Bu durum fərq ayrı-ayrı metodlarda da yer alır. Hər elmin problemləri anlatmaq, açmaq üçün özəl göstərmək, modelləşdirmək araçları, vasitələri (anlayışları, müddəaları), kateqorial aparatı var. Estetikanın anlayışlarından görünən incəsənət – sənətşünaslıqdan görünən incəsənətdən xeyli ayrılır. Həmin ayrıntılara görə də bir elmin öyrəndiklərini başqası öyrənə bilmir. Semiotika adlanan elmi aparatın Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyətinə tətbiqi bu səbəbdən gərəklidir. Ölkəmizdə 60-cı illərdə formalaşan semiotika elmi mədəniyyətin bir çox bölgələrini öyrənməyə yönəlmişdir. Bu sahədə aparılmış araşdırmalar bir ümumiləşdirməyə əsas vermişdir: «Ortaçağ mədəniyyəti çox semiotikdir». Həmin deyimə əsasən nəticə çıxarmaq olar ki, Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti güclü semiotik əsaslarda qurulduğundan semiotika bu mədəniyyətin
Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|