Microsoft Word osmanli iktisat d s. ncesi son doc
Yüklə 121,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Sabri Ülgener’in aziz hatırasına
İ ÇİNDEKİLER
Birinci Baskıya Önsöz / 9 •
•
Üçüncü Baskıya Önsöz / 13 •
Giriş / 15 • B ÖLÜM 1 İktisadi Düşüncenin Yayılma Teorisi / 25 •
ÖLÜM 2 Osmanlı Kadîm İktisat Düşüncesinde Normatif Dengeler / 61 •
8 ______________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
B ÖLÜM
3 Eski ile Yeni Arasında Osmanlı İktisat Düşüncesi •
ÖLÜM 4
Tanzimat Sonrası Osmanlı Türkiyesinde Modern İktisat Düşüncesi; İlk Atılımlar ve Temsilcileri / 225 •
ÖLÜM 5
Modern İktisat Düşüncesi: Laissez-Faire ve Korumacılık / 275
•
ONUÇ /
391
• BİBLİYOGRAFYA /
396 • K ISALTMALAR /
423 • İ SİM İ NDEKSİ / 425
Birinci Baskıya Önsöz Y ILLAR ÖNCE , 1971'de, Batı iktisat dünyası coşkuyla Marjinalizm'in doğuşu- nun 100. yılını kutlarken bir gurup iktisatçı 1871'de bir ihtilâlin olup olmadığını tartışıyor, bir başka iktisatçı gurubu da Marjinalist fikirlerin İtalya'ya, Japonya'ya ve kıta Amerika'sına yayılışını inceliyordu. Kendi payıma ben de, bu fikirlerin Türkiye'ye, bizim düşünce iklimimize akışını merak ettim. Ancak işin daha baş- langıcında, üzerinde bulunduğum çalışma alanı tam bir çöl kuraklığı içinde oldu- ğumu göstermişti. Bu defa, ilgi alanının sınırlarını genişletmek ihtiyacını duy- dum. Buna göre, Klasik iktisat düşüncesinin ülkemizde bulduğu kabulü araştıra- caktım. Doğrusu bu odak değişikliği çehresine bir parça renk verdiyse de bana akademik bir tatmin sağlamadı. Gerek Marjinalizm'in ve gerekse, geriye doğru çekilerekten Klasisizm'in yayılışının araştırılması, aslında, meselenin dip kökleri- nin yayılma teorisinin çok dışına saldığını ve orada düğümlendiğini göstermişti. Düğümün açılması pozitif tarihçi kimliğinden çok spekülasyonla yoğrulmayı ge- rektirecekti. Bu ise bugün de öyle ya, pek benim harcım değildi. Fakat bu konu- da dişe dokunur bir inceleme, işin özü gereği, Osmanlı insanının dimağına nüfûz edebilmeyi emrediyordu. Eksik ve kusurlu da olsa böylesi bir cesaretin ihtiyarı beni Osmanlıyı Osmanlı ile bilen, kitaplarda yazılı olmayan şeylere de hakkıyla sahip ve Osmanlı gerçeğini araştıran son kuşak Osmanlılarla karşı karşıya getir- di ∗
evrim trendi esas olmak üzere buradan önce siyasalara geçer sonra komşu ve yakın ilgi alanlarında akademik yolculuklar yapardık. Ülgener, Osmanlı gerçeğini yakalamış bir bilgin, bir insan-ı kâmil idi. Her muhitten onu kuşatabiliyordu. Sözgelimi Fuzuli'den bir beyit okur, bunun Marx'ın düşüncesinde sayfalara teka-
∗ Bu hususta yıllar önce ‘Son Osmanlılar’ [“ Bozok Gazetesi”, (Yozgat), 24--25/VIII/1967] baş- lıklı yazımda son devir Osmanlıyı yaşayıp Cumhuriyet’e geçen kuşağı tahlil etmiştim. 10 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
bül ettiğini anlatırdı. Bu arada gene bir yol bulur, Osmanlı sosyal tarihine, tari- katlara geçer sohbetimizi orada koyulaştırırdık. Diğer taraftan Ahmed Süheyl Ünver dede-dostumdu. Uzun yıllara açılan sohbetlerinin tiryakisi olmuştum. Sü- heyl hocanın sohbetlerinde belli ve sabit bir hareket alanı yoktu. Bilakis, konula- rın dağınıklığı içersinde her nokta kendi içinde bir hareket merkezi idi. Tahsisî bir noktadan hareketle her yere çıkılır ve her yerden tekrar o tahsisî noktaya dönü- lürdü. Ben kendi idrakime göre Ünver'in sohbetlerinin dağınıklılığını birleştirme- ye çalıştım. Osmanlı insanının davranışsal çerçevesini anlamak kadar o çerçeve- nin ileriye açık şimdiki izlerini Türk insanında yakalayabilmek için sohbetlerin- den öğrendiğim şu düsturla imkân dahiline giriyordu: “Olan olmuş, olacak da olmuştur. Olacak birşey yoktur.” Şubat 1986'da vefatıyla, bana göre, artık Os- manlılık da hayatiyetini noktalamış oldu. Bu çalışmanın ortaya koyduğu temel tezlerden biri Osmanlı insanının neden modern iktisat standartlarını üretmediğine cevaplar aramasıdır. Eğer bu yönde tutarlı ipuçları ortaya konulabilmişse Türkiye'de iktisadî düşüncenin evriminin araştırılmasında işin zor ve zahmetli yanı kuşatılmış demektir. Hiç şüphesiz bu çizgide karşılaştığım güçlükleri göğüslemede yardımlarını gördüğüm üstadlarım Sabri Ülgener ve Süheyl Ünver'i minnet ve rahmet duyguları ile anmam gereki- yor. Osmanlı münevverinin modern iktisat düşüncesini benimserken eskiye iliş- kin bir dizi unsuru yeni model içersine yedirmesi kadar ideoloji buhranına da düştüğü görülüyor. Fakat herhalükârda, Klasik iktisat düşüncesinin pozitif- normatif dünyalarının ayrılamamış oluşu süregiden fikrî çarpıklıklara kaynaklık etti. Bunun hikâyesini Tanzimat sonrası gelişmeleri incelerken göreceğiz. Kitabın bu şekli kazanmasında, basımından kapağına kadar, kadîm dostum İbrahim Derbeder her aşamayı büyük bir razılıkla üstlendi ve mutlu da oldu. Ki- tabın matbaa tashihlerine ve indeksin hazırlanmasına mesai arkadaşım A. Dinç Alada'nın emeği geçti. Güryay matbaası personeli de titiz bir basımı gerçekleştir- diler. Kendilerine teşekkürü bir borç bilirim.
İstanbul, Teşvikiye Ağustos, 1986
İkinci Baskıya Önsöz O SMANLI
iktisat düşüncesi klasik dönem itibariyle ‘ilm-i tedbir-i menzil' ile ‘ilm-i tedbir-i devlet' anlayışından ibaretti. Türk ahlakçıları insanın iktisadî dav- ranışını fayda ve kâr-zarar açısından değerlendirebilecekleri bir araştırma alanını akılcı bireye götüremediklerinden ‘ilm-i tedbir-i menzil'i mikroanalize bağlıyacak köprüleri kuramadılar. Medresenin akılcı olmayışı bir yana, diğer tarafta devletin ekonomiyi güderken hukukî bir muhit tarafından tesbit edilen makro esaslar da ‘birey'in iktisadî faaliyet alanını sınırlamış, dahası, zihniyet dünyası onu akla ve akılcılığa itibar etmiyen bir zühd küresine hapsetmişti. Bu mânâda Tanzimat, ül- kemiz iktisat düşüncesinde bireyselleşmeye geçişte bir milâd, bir Rönesans'tır. Bu tarihten sonraki olaylar zinciri, hiç olmadı, ekonomik düzlemde ve düşüncede birey-devlet yakınlaşmasında önemli bir transformasyon için bir alt-yapı hazır- lamıştı. Dolayısıyla, Tanzimat'ın ilanından Sultan II. Abdülhamid'e kadar geçen kırk yıl, bu anlamda, iktisadî fikirler tarihimiz için önemli bir aşamadır. İktisadî sistem, bu zaman dilimi içersinde, çarkı çevirecek insanını bekleye dursun, eko- nominin kimin tarafından güdüleceği tartışması laissez-faire ile iktisadî-hürri- yetçilik kutuplaşmasını da başlattı. Cumhuriyet'in şuurlu devletçilik ideolojisine gidecek yolun bu tartışmalarla önünün çok önceden aydınlandığını ifade edebili- riz.
Bu kitapta, esas olarak, biri diğerinin içine geçmiş iki aşama söz konusudur. İlk aşamada, klasik dönemden Tanzimat'a ‘ilm-i tedbir-i devlet'le ayakta tutul- maya çalışılan ekonomik esaslarla Osmanlı-Türk insanının zihniyet dünyası ile bunların karşılıklı etkileşimi incelenmiştir. İkinci aşamada, ise Tanzimat ertesinde kristalleşmeye başlıyan bireyin Batı'da üretilen iktisat düşüncesi ile bunların tem- silcileriyle kurduğu bağlar araştırılmıştır. 12 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
“Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması”nın bıraktığı tesiri bir yazarı- mız, karamsar bir ifade ile şöyle dile getirmişti: “Türkiye aydınının çorak toprak- larında hemen ciddi yankı bulmadan... sessizliğe gömüldü” ∗
ikinci baskıya kavuşması bazı tashihlerin ve ilavelerin yapılmasına imkân verdi. Dolayısıyla, bu baskıyı özenle gerçekleştiren Ötüken Yayınevi yöneticilerine, ve Nurhan Alpay'a teşekkürlerimi ifade etmek isterim. Ayrıca bu çalışmanın Ötüken yayınları arasında çıkması için Ahmed İyioldu'nun hasbî gayretlerinden doğan borcumun ifâsı ise kalbîdir.
İstanbul, Selimiye 29, Ocak, 2000
∗ E. Cihangir, ‘Çağdaş Kapitalizmin Zihniyet Dünyası ve Hocalara Saygı’, “ Türk Diplomatik”, Sayı 39, (1998), sf. 13. Herhangi bir ses çıkarmadan bir çok aydının eserleriyle nisyan bulut- ları arasına gömülmesi, bu ülkede bir kaderdir. Halbuki, sadece bir kaç örnekle yetinersek; “Batılılaşma tarihimiz incelenirken, üzerinde pek durulmayan iktisadi yenileşmeyi derinliği- ne öğrenebilmek açısından Sayar’ın kitabı çok büyük bir önem taşımaktadır” [(?), ‘Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması’, “Tercüman”, (14. XI. 1986)]. “Osmanlı gerçeğine ilişkin yararlı ve özgün kaynak niteliğinde” [(?),’Osmanlı İktisat Düşüncesi’ “Nokta”, sayı 39, (1987)]. bu çalışmanın Profesör R. Kasaba tarafından esaslı bir tahlile tabi tutulduğunu [bk., ‘Book-Review: A. G. Sayar, Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması’, “ New Perspectives on Turkey”, No. 4, (1990), sf. 110-113] işaret etmeliyim. Ayrıca, B. Ayvazoğlu’nun da bu ça- lışmayı, “önemli eser” [‘Bir Hezarfenin Renkli Dünyası’, “Türkiye”, (27. V. 1994) ] ve ”muhalled” [ ‘Yozgatlılar’, “Zaman”, (16.VIII. 1999)]; İ.Ortaylı’nı tevcihine göre bu e- ser,”iktisadi düşünce tarihimiz üzerine son zamanlarda etraflı bir kritik getiren kaynak[tır]”, [‘ İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı”,(İsatnbul, 1999), sf. 236, dn. 12]. S. Orman “kıymetli eser” [Başlangıcından Osmanlı’ya İktisadi Düşüncenin İslâmî Kaynakları’, “ Divan”, sayı 6, (1999), sf. 46, dn. 48] ve “uzun zaman ve büyük emek ürünü olan”,“kıymetli çalışma” [“ İktisat, Ta- rih ve Toplum”, (İstanbul, 2001), sf. 296, dn. 47]; C. K. Neumann “güzel kitap” [“Araç Tarih Amaç Tanzimat”,(İstanbul, 2000), sf. 11] değerlendirmesinde bulunurken, N.Bostancı’ya gö- re, “renkli ve zevkli çalışma[dır]”, [‘Cumhuriyetin Felsefi Temelleri’, Y.Halaçoğlu (haz.), “ Türk Ocakları Yıllığı”, (Ankara, 2000), sf.20, dn.24]; T.Akyol’un ”muhteşem eser” [‘Eko- nomik?’, “ Milliyet”, (27. III. 2001)]; O.Çakmak’a göre, “iktisat tarihi ve politikasıyla uğraşan her ferdin okumasını ısrarla tavsiye edebileceğim ...son derece titiz ve güzel bir çalışma” [‘Ahmed Güner Sayar ve Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması’, LD., sayı 21, (2001), sf. 148]; K. Bostancı’nın da “geniş soluklu bir çalışma” [‘Giriş’, Sakızlı Ohannes Paşa, “ Güzel Sanatlar Tarihine Giriş”, (Ankara, 2005), sf. 14] olarak değerlendirdiklerini de şükranlarımla ifade etmeliyim. Üçüncü Baskıya Önsöz “Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması”’nın Ötüken Yayınları arasın- dan yayınlanışının ardından geçen dolu on yıl, biriken malzemenin ana metine taşınmasıyla üçüncü baskı için, kısa da olsa, bir not yazılmasını gerekli kıldı. Bu çalışmaya 1972 yılında başladım. Ağır ve temkinli bir çalışmayı bitirdiğimde yıl, 1986 idi. Dolu onbeş yıla açılan bir çalışmanın ürünü olan bu kitabın akademik bir teveccühe mazhar olduğunu görmekle bahtiyarım. Bu vesile ile, sadece Taha Akyol üstadımın bu eserin II. baskısı münasebetiyle kaleme aldığı kitap tahlil ya- zısından şu satırları buraya almaktan kendimi alamadım:
“... Ahmed Güner Sayar’ın ‘Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması’ adlı muazzam eserinin ikinci baskısı. Benden on temel istense, bu kitabı mut- laka listeye koyardım” 1
İstanbul, Ayazağa 15 Kasım 2009
1 T.Akyol, “ Kitaplar Arasında”, (İstanbul, 2002), sf. 31. Ötüken Yayınevi de hazırladığı kitap kataloğunda bu çalışmayı okurlarına şu tek satırla tanıtmıştı: “Alanındaki büyük boşluğu doldurmuş, yeni kapılar açıp ufuklar göstermiş bir eser” [ (?), “Ötüken Yayın Kataloğu”, (İs- tanbul, 2008), sf. 140]. GİRİŞ
O SMANLI D EVLETİ ömrünün son devresinde, Tanzimat'tan 1918'e, yeni bir oluşumu mümkün kılacak dinamikleri, kısmen ya da tamamen üretmiş, hatta bunlara pürüzsüz olmayan bir evrim yolunu da açarak varlıklarını sür- dürebilmeyi sağlamıştı. Buna göre, birçok bağlam ve noktalarda eskisinden tamamen farklı, ancak birçok bağlam ve noktalarda da eskisinin ayni ve de- vamı olan ilişki çerçeveleri -- ekonomi (iktisadî hürriyetçilik), politik toplum (demokrasi) ve kurumsal faktörler (İslâm dini, Türk töresi, Avrupaî etkiler) - - Türkiye Cumhuriyeti'nin çatısı altında Türk insanını yeniden inşa ediyor- lardı. Ancak, aradan daha kırk yıl bile geçmemişti ki genç Cumhuriyet sancı- lanmaya başladı. 1960 tarihi ise öncesi ve sonrası ile dikkatleri hâlâ üzerine çekebilecek önemli bir düğümlenme noktası oldu. Öncesi ile 1960, Tanzi- mat'tan bu yana Türk insanının kendi öztarihinde kavuşabileceği ender ya- pıcı fırsatlarla sivil toplum arayışlarının, kısmen de olsa kendiliğinden, so- mut ivme kazandığı bir dönemin sonu oldu. 1946--1960 arası bizim insanı- mıza olması gereken yönde şekil ve biçim vereceği yerde ‘homo politicus'u ya- rım yamalak bir halde bıraktı, ‘homo militarius'u yeniden sahneye çekti. 1960 sonrasına gelince; bu defa genç Cumhuriyetin hal ve gidişi ile hesaplaşmala- ra başlandı. Böylesi bir hesaplaşma, özü gereği, tutarlılık ve bilimsellik dava- sı da güdeceğinden Cumhuriyet öncesi yakın geçmişimize, Osmanlı tarihine duyulan ilgiyi kamçıladı, fikrî--spekülatif çalışmalar için bereketli, fakat o nisbette içersinde birçok metafizik çıkmazlar bulunan bir zeminin de önünü açtı. Ayrıca, bu odak değişikliği, bir tarih felsefesine, ya da tarihin teorisine dayanmayı gerekli kıldığından, bizde 1960 öncesinin bir tabanı olan pehli- van tefrikası geleneğini ya da benzeri tarihçilik anlayışını da bozdu. Yayınla- rın 1960'lı yılların hemen başından itibaren giderek artan bir hızda bu isti- kamette çoğalması, fikrî hayatımız için elbette küçümsenmeyecek bir atılımın ifadesidir. Ancak, unutulmamalıdır ki, Osmanlı gerçeğine yönelik bu neşri- yat büyük bir çoğunlukla hem akademik kuluçka dönemini yaşamadılar, hem de şu veya bu yöne kırılmış tek yanlılığın tutsağı olup sert bir determi-
16 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
nizme bel bağladılar. Nitekim, bu alelacele yayın dalgası, gene özü gereği, ileriye dönük tahminleriyle tarih-perestliğin (historicism) de kapısını kırdı. Açılan gedikten, ilk önce, bilimsel taassub girdi. Buna rağmen, itiraf etmeli- yiz ki, 1960-1980 dönemi ürünlerinin -- kitap, makale, gazete yazıları vb.-- yöntemleri, tahlilleri ve ileriye dönük tahminleri ile tutarlı olsun veya olma- sın irfan hayatımızda, sosyal ve insanî bilimler alanlarında ayağı yere basmış bir ilgi ile yakın tarihimize bakmayı, ondan hakikatler dermeyi cazip hale getirdiler, tabanda bir ses bıraktılar. Bu ses, 1980'lerle başlayan ikinci dalga araştırmalarla boğulmaya yüz tut- tu. Evvela, ultra-amprisizme açık çalışmalar, bütün gövdesiyle, fikrî-speküla- tif eserleri hizaya çekme işinde bir anlamda etkili oldu. Epistemolojik çerçe- velerde görülen farklılıklar bile, meselenin bu tarafına eğilmede tereddüt- süzce birleştiler. Arşivlere inmenin zarureti, pozitif tarihçinin özele yönelik çalışmaları sonucu sunduğu bulgular, spekülatif eserlerin dayandığı metodo- lojik temeli ve hipotetik çerçevelerden hareketle yapılan tahlilleri iyisinden silkeledi. İkinci olarak, metodik atıf çizgisinden çıkarımlarına kadar katı bir determinizmle (veya acausalité ile) varılan metafizik boyutları kapı dışarı et- mek gerekiyordu. Buna göre, sistemi oluşturan her unsur, metodu, hipotetik çerçeveleri, tahlil süreci, testten geçebilmeyi sağlayan şartlar ve veriler, niha- yet ileriye dönük tahminlerin önüne ön, sonuna son olmayan reel ile bir ça- tışmanın olması halinde teorik sistemin kaderi, sual edilmeliydi. 1 Nihayet, ta- rihçilerin geniş bir ufka dağılan çeşitli araştırmalarında hissedilen artış ve iş- lenebilecek malzeme yığınındaki büyüme, 1980 sonrası araştırmalarını daha şanslı bir konumda tuttu. Gerçekten de, akan zaman 1980'li yılları da yarılayıp geride bırakınca, ar- tık geriye kırılan ilk yayın dalgasının hırs ve tepkiye açık yanlarını bir nebze olsun törpüleyen çalışmalara şahit olundu. Zira, tutarlı bir bilim felsefesi ara- yışı artık meyvalarını veriyordu. Fikrî-spekülasyona açık kalem tecrübesinin kati bir mutlaklıkla (absolutely absolute) doğru olamayacağı, yanlışlanabilir- liğin sözkonusu olması, hatta en revaçta olan çalışmaların bile nisbî mutlak- lıkla (relatively absolute) ele alınması düşüncesi ağır basıyor, dahası, yanlışla- namayan bu tür çalışmaların bilimsel dogmatizme dönüşeceği fikri artık sos- yal bilimciyi etki ve itaati altına alıyordu. Bu bağlamda hiç şüphesiz en sa-
1 H. Berktay’ın şu değerlendirmesini bu bağlamda, zikretmeden geçemiyeceğiz: “ İnceden inceye okunup eleştirilmeyen bu gibi kitaplar hakkında, kişilerin tercihlerine göre belirlenen kaba- taslak ‘hüküm’lerle yetinilmesi ve bunların fazla kurcalanmaksızın nesilden nesile devredil- mesi, bizce bilim ve fikir hayatımızın başlıca zaaflarından birini, belki birincisini oluşturmak- tadır” [ “Kabileden Feodalizme”, (İstanbul, 1983), sf. 356, dn. 44 (vurgu: özgün)]. Berktay, bi- razdan görülebileceği gibi, açıktan açığa Poppergil bilim felsefesinin kriterini sosyal bilimler için savunmuyor, fakat bir yanlışlanabilirlik anlayışını da ihmal etmiyor [ ibid., s. 280]. Yordamlama ile ulaştığını zannettiğimiz bu anlayış, gene kendisinin ultra-amprisizme karşı çıkışıyla bozulmıyacaktır [cf. H. Berktay, ‘Marxizmden Beslenen ve Marxizmi Besleyen Bir Ortaçağ Tarihçiliği’, TT., no. 34, (1986), sf. 56]
Giriş ___________________________________________________________________________ 17 mimi ve sıcak vurguyu Profesör S. Divitçioğlu'nda buldum. Tâzimlerimle zik- rediyorum: “... Türk toplum bilimlerinde özellikle konumuzu ilgilendiren alanlarda onbeş yıldır büyük gelişmeler oldu. Şu anda, Osmanlı-Türk toplumunu anlamak için yapılan bilimsel çalışmaların küçük bir kitaplığı dolduracak cesamete erişti- ğini görebiliriz. Fakat bu eserlerin hiçbirinin (benimki de dahil) içeriği, kapsamı ve yöntemi bakımından tartışıksız bir kuram sunduğu ileri sürülemez. Bu doğal- dır. Bir kuramın bilim niteliğini alabilmesi için onun çürütülebilirliği gereklidir. Hem doğa, hem toplum bilimlerinde çürütülemeyen ya da yanlışlanamayan bir kuram bilim olma niteliğini yitirir. Din olur, dogma olur, zanaat olur” 2
Bu yürek ferahlığını Karl Popper'in bilim felsefesi sağlamaktaydı. Ancak, fikrî karmaşıklığa doğru koşuşun daha ilk senelerinde, 1964'de, Popper, Me- te Tunçay tarafından bilim ve düşünce iklimimize getirilmişti. Fakat neden Profesör Tunçay'ın atılımı bir kenarda kaldı da, ille zamanın 1980'lere doğru çekilmesini bekledik? Norm-reel çatışmasında, reelin acil ve sürekli çözüm bekleyen sorunları, akademik dikkatleri “norm”un iki kompartımanlı ilişki dünyasından pozitif olanı göz ardı etti. Bütün kalem oynatmaları, biraz ho- vardaca ve o nisbette dikkatsizce, normatif kompartımana yığılmaları zorun- lu kılmaktaydı. Elbette,pozitif verilerle beslenmeyen siyasaların reel karşı- sında bir zaman gelip de çökmeyeceğini kimse söyleyemez. Nitekim de öyle oldu. 1980'lerle, hiç olmadı, bir pozitif-normatif çatışmasının varlığı ortaya çıktı. Siyasalara kaynaklık edecek pozitif verilerin kuvvetlenebilmesi ise an- cak bilimsel araştırmanın mantığı ile olur. Bu kaynağın ultra-amprisizim ile pozitif tarihçilikten başka cevheri bulunmamaktadır. Her türlü siyasetin, filozofinin, tazyik ve telkinlerin, dilek ve ricaların kapısından geri çevrildiği bu kaynak, insanoğlunun bilimsel uğraşısında döktüğü terle dolmaktadır. Her ilave terin fikrî cevhere dönüşebilmesi için mutlaka deneylenebilirlik-- yanlışlanabilirlik sınavını vermesi gereklidir. Biz, kendi entellektüel iklimi- mizde, böylesi bir teri dökemediğimiz için akademik anarşinin başlaması ga- yet doğaldı. Belki, 1980'lerle, benzer malzeme yığınına giren, yöntemden kapsamına ve teorik çıkarımlarına kadar, araştırmanın her safhasında birbi- rinden farklı tarih filozofilerinden hareket eden fikrî--spekülatif eserler ha- kiki çehrelerini kazandılar. Zira, Marxist filozofiden hareketle, değişik çer- çevelere ulaşmak kadar, en azından Weber'in tezinin ülkemiz tarihi gerçe- ğinde sınanması, artık entellektüellerimiz için pek öyle suyuna tirit fikrî bir miras değildir. Ayağını sağlam zemine basmada pozitif tarihçi verilerine ula- şan Osmanlı gerçeğine yönelik araştırmacı, üzerine eğildiği konunun aydın- lığa çıkarılmasında veya bu konunun bir başka cihetten de kuşatılabilmesi imkânına Webergil adese ile de kavuşabilecekti. Fikrî--spekülasyona açılma-
2 “
18 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
da Max Weber'in fikirler fidanlığımızdaki (belki seramızdaki) yerini alması gerçeğini birazdan tekrar sual edeceğiz. 1960'lardan günümüze, Osmanlı gerçeğini kuşatmak isteyen spekülasyo- na açık çalışmalara kaynaklık etmiş malzemenin önemli bir kısmının top- lanması, Cumhuriyet döneminde gerçekleşmiştir. Ziya Gökalp'ten aldığı ışığı sürdüren M. Fuad Köprülü, İslâm-öncesi Türk tarihini Osmanlı dönemine bağlayan zaman çizgisini büyük ustalıkla verdiği eserleriyle kapatmaya çalış- tı. Hatta, bazı araştırmaları ile de,Osmanlı tarihine nüfûz etti. Fakat daha önemlisi, Köprülü'nün tez direktiflerinden hareket eden öğrencileri, çalış- malarıyla Osmanlı dünyasına açıldılar. Köprülü, onlar için sadece temalar tesbit etmedi, onlara metod verdi, kaynaklar gösterdi, hatta bir temadan ha- reketle alakalı hipotetik çerçeveler sundu. Osmanlı gerçeğine çekilen öğren- cileri sosyal, ekonomik, edebiyat tarihine, manevî alemine (mezhep ve tari- katlar) hatta Osmanlı tarihinde vakanüvislik geleneğinin bazı ürünlerinin bulunup tanıtılmasında değerli eserler verdiler. Zımnî olarak, bu çalışmalar- la Türk tarihinin bütünlüğüne, Osmanlıyı Cumhuriyet'e bağlamada sağlam köprülerin atıldığına şüphe yoktur. Ömer Lütfi Barkan, Abdülbaki Gölpı- narlı, Nihal Atsız, Orhan Şaik Gökyay, Nihat Sami Banarlı çalışmalarıyla Köprülü'nün etrafında adeta kenetlendiler. Pertev Naili Boratav, Rıfkı Melul Meriç, Tayyib Gökbilgin, Feyziye Abdullah Tansel, Osman Turan ve Halil İnalcık da Köprülü mektebine mensuptular. Öte yandan, yukarıda sözünü ettiğim tarihî kopukluğun (historical brake) inşaasında, Yahya Kemal Beyatlı bir tarihçi, hatta bir tarih filozofu olarak şayan-ı hayret tesbitlerinde bulundu (Dikkatli okuyucu onun bu yanına, bu naçiz çalışmamızı tetkik ederken, far- kına varacaktır). Yahya Kemal'in problematiği sadık öğrencisi Ahmed Hamdi Tanpınar tarafından sistemden çok sezginin şekillendirdiği bir bakış açısıyla ele alındı. Doğu--Batı ikilemi içersinde her iki cihette dengeleri boz- madan sentetik bir yapıya geçme, Tanpınar'ın bıraktığı ses oldu. İleri sürdüğü bir dizi tesbitler ve sunduğu ipuçları ile Tanpınar, bir ara, daha çok 1970'li yılların bocalaması içersinde, entellektüel mayalanmaya fırsat verdiy- se de soluğu diriltici olamadı. Bu meyanda bir başka gurub, diğerleri gibi, sessiz ve iddiasız, mahfiyekâr ve bunalımsız, çalışmalarını ivazsız garazsız yü- rütüyordu. Bu grubun mensupları, İsmail Fenni Ertuğrul'un felsefede adım- ladığı yolda, mistisizmle pozitivizmi kaynaştırıp bu ruhla spekülatif yanlarını bileylediler. Ancak, birinci el kaynaklara uzanmanın zaruretini hiçbir zaman reddetmediler. Hatta,bu yolun da öncüleri oldular. Dahası, ultra-amprisit yanları ile fikrî-spekülatif yanları arasında sağlıklı bir hudut çizgisi çektiler. Muallim Cevdet (İnançalp), Osman Nuri Ergin ve Ahmed Süheyl Ünver'in geniş bir alana yayılan ilgi odakçıkları pozitif tarihçiliklerinden bugün hâlâ istifade edilen eserleriyle, spekülatif tasarrufları içiçedirler. Bu zevatın daha ziyade, Osmanlı insanının dolaştığı manevi iklimi anlamamızda değerli kat- Giriş ___________________________________________________________________________ 19 kıları oldu. 3 Gurup oluşturmadan kendi başlarına çalışanlar da çoktu. Sözge- limi, İbnülemin Mahmud Kemal (İnal) ile Mehmed Zeki Pakalın, tabii bu a- rada isimleri zikredilemiyecek kadar çok tarihçilerimizin himmet ve gayreti ile pozitif veriler bir çığ gibi büyüyordu. İşte, böylesi bir gidiş içerisinde, pozitif-tarihçi geleneğinin yanıbaşında, fikrî-spekülatif gerçeğin somutlaştırılmasına da geçildi. Kısa soluklu, ürkek Marxistik kalem oynatışlar, epistemolojik çerçeveleri itibariyle, Marx'ın dü- şünce zenginliğini zayıf çizgileriyle aktarıyorlardı. Ağırlık, normun iktisat si- yasası üzerine verilmekteydi. 1930'larla somutlaşmaya başlayan bu kervana, Marx--Pareto karışımı garip bir havayı, Sombart anlayışı ile telife kalkışan bir gurup katıldı. Bu gurup yazılarıyla bu garip ittifakı, ya da evliliği, iktisadi hürriyetçilik içinde yol alan ekonomiye korumacılık çizgisinde emir ve ko- muta vermek için kullandılar. Fikrî cevherin bu saçma bileşimi normatif dengelerin yeniden inşaasını gütmekteydi. Şartlar değişince, bu fikrî kaynak da çözülüverdi. Yalnız, bu yanlış evlilik 1960'lı yılların hemen sonrasındaki bazı spekülasyonlara da kaynaklık edecektir. Zayıf Marxistik kalem tecrübeleri bir yanda, öte yanda güçlü fakat garip fikrî karışım içersinde normun dünyası reelin dünü, bugünü ve yarınını açık- lamada (ya da anlamada) ve tahminde hakettiği çizgilerine Türk düşünce- sinde kavuşamamıştı. Kaldı ki reelin hakiki yüzü bu çizgilerde hangileriyle uyum sağlıyacağı ancak norm dünyasını nisbî mutlaklıkla kurmuş bilimsel araştırmalarla ortaya çıkacaktı. Bu hava içersinde metadolojik bir varyant genç bir bilim adamımızın düşünce dünyasını etki ve itaati altına almaya başlıyordu. Bir burjuva Marx olan Max Weber'in inşa ettiği norm dünyasının Türk tarihine sistemli bir şekilde uygulanmasının öncüsü Sabri Fehmi Ülgener'dir. Ülgener zihniyet araştırmalarına 1935'de başladı, 4 üzerine sa- mimi ve sıcak bir alaka ile titrediği bu yöndeki çalışmalarını vefatına kadar aralıksız devam ettirdi. Profesör Ülgener şah-eseri (magnum opus) olan “İktisadî Inhitat Tarihimi- zin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri”ni 1951'de yayınladıktan hemen sonra,yakın
3 Cf. A. G. Sayar, “Osman Nuri Ergin ve Çağdaş Türk Düşüncesindeki Yeri”, “ İÜSBFD.”II, (1984), sf. 252-254 ve ‘Ord. Prof. Dr. Ahmed Süheyl Ünver’in Çağdaş Türk Düşüncesindeki Yeri’, E. K. Unat (yay.), “Ord. Prof. Dr. Ahmed Süheyl Ünver (1898-1986)”, (İstanbul, 1986), sf. 51-57. 4
Bıraktığı Miras’, “ İÜIFM. Ülgener’e Armağan”, cilt 43, (1984-1985), sf. 27-34. Genç Ülgener, bu işe bütün akademik dikkatiyle nüfuzunun hemen başında, 1935 senesinde, Fuad Köprü- lü’yü ziyaret eder. Ona, üzerine eğildiği konuyu açar. Ülgener hocam anlatmıştı: Köprülü, Marx ve Weber’in. düşünce çizgilerini anlatır ve ustalıkla her iki düşünürün sistemlerini karşılaştırır. Bir edebiyat tarihçisinin bu vukufunu, genç Ülgener hayret ve şaşkınlıkla izler. Weber’in Köprülü’ye etkisini bir yazısında üstü örtük de olsa görür gibiyiz [cf. “ Köprülü’den Seçmeler”, (İstanbul, 1972), sf. 132]. Ancak,bu etki Durkheim - Gökalp çizgisiyle de, Köprü- lü’ye ulaşmış olabilir. 20 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
akademik dostu Profesör Ö. L. Barkan bu kitap üzerine bir tanıtma yazısını kaleme almıştı. Barkan, tıpkı bir pergelin iki ayağından birini, sabit olanı, sert bir zemine basmanın zaruretini, bundan kıl ucu taviz vermeden, kendi pozitif tarihçiliğini Ülgener'in kaygan bir zeminde yapılan tarihî-sosyolojik araştırmasına karşı savunuyor ve onun “pozitif tarih telakkilerine hayli ya- bancı kalan sahalarda” kalem oynattığını ileri sürüyordu. 5 Fakat gene de Barkan, bu defa pergelin hareketli ayağını kendi ölçülerine göre merkezden uzağa azami dikkat ile açıyor ve Ülgener'in eserinin “takdire şayan bir ihtiyat ve ilmî tahlil zihniyeti ile” yazıldığını teslim ediyordu. 6 Esasen Ülgener, zih- niyet araştırmalarında uzanabildiği malzemeyi kullanmada, hiçbir vakit ace- leci olmadı, dikkatini arka plana atmadı. Bilakis, o bu yolun tehlikeli ve kifa- yetsiz olduğunun farkındaydı. Buna rağmen, onun bu eserine Barkan gibi ultra-amprisist bir tarihçi, bir başka vesile ile, Ülgener'den “öğrenmiş bulu- nuyorduk” kaydını düşürüyordu. 7 Bu alıntının önemi, aslında, Barkan'ın iki- lemi içinde kalarak, Ülgener'in yanlış genellemelere açık sosyolog yanı ile pozitif tarihçi kimliğinin her yerde çakıştığı anlamına gelmemesidir. Ülgener, haddizatında, fikrî-spekülatif kimliği içersinde pozitif tarihçiden çok, tarih filozoflarına, Weber'in yanıbaşında Marx'a, daha yakındır. Öte yandan, Profesör H. İnalcık da ultra-amprisizmi şu sözlerle savunuyordu: “... Arşivlerdeki araştırmaların şimdiden verdiği neticeler, bugün 14. ve 15. asır Osmanlı tarihi üzerine oldukça kuvvetli bir ışık salmaktadır. Bu yeni kaynaklarla çalışmaya başladığımız zaman, yalnız 15. asır menakıbnamelerinin değil, 19. ve 20. asır tarihçisinin verdiği tarihlerin dahi, bazan hakikate ne kadar yabancı kaldığı görülmektedir. Bizzat, edebî-tarihî rivayetlerin de bu yeni ışık altında daha sarih mânâlar kazandığına şahit olmaktayız.” 8
Muhtemelen kafamda bu eleştirel çerçeve ile İnalcık'ın Ülgener'i hedef aldığını zannederdim. Kendileriyle bir görüşmemde İnalcık, bu zannımın tam aksine, Ülgener'i doğrulayan tesbitlere ulaştığını ve bunları ‘Capital Formation in the Ottoman Empire’ başlıklı yazısında işlediğini söyledi. Bu dahi gösteriyor ki,Ülgener spekülatif alanın pozitif tarihçiliğe yakın bölgele- rinde, sınır boylarından, dünü bugünün içinde seyrederken, özeli genel için gıbta ile bakacağımız bir ustalıkla kullanıyordu. Aslında, burada üzerinde durduğumuz nokta, Ülgener'in pozitif tarihçi kimliğinin yabana atılmayacak kadar başarılı olduğunu sergilemek değildir.
5 ‘Kitap Tahlili’, “ İÜİFM”, XII/3-4. (1951), sf. 172. 6
Ibid., sf. 166. 7 ‘Edirne Askerî Kıssamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)’, “ TTK. Belgeler”, III/5-6. (1966). sf. 57 ve dn. 51. Ülgener’in “ Tarihte Darlık Buhranları”, (İstanbul, 1951), başlıklı eseri de tari- hî-teorik bir çalışmadır ve bu bağlamdaki önemini hâlâ korumaktadır. 8
Giriş ___________________________________________________________________________ 21 Fakat, bundan dişe dokunur bir mesafe ötede, onun tarih filozofluğu yanı- dır. Ayni yolu kullananlara bakınca, bunlardan pek azının Ülgener gibi aka- demik tecessüs ve ihtiyatla pozitif ve spekülatif alanların sınır boylarında do- laşıp, zamanı yekpare bir bütüne indirgeyip harmanladığını görüyoruz. Ha- yatın akışkanlığı içersinde, dünden bugüne, pozitif tarihçi geleneğinin mah- sullerini insan vücudundan alınmış kemik parçalarına benzediğini kabul e- delim. Tutarlı bir iskeletin inşaası için neye muhtaç olduğumuzu unutma- dan, (kemik parçalarından bir iskeletin inşaası için elde mevcutların yeterli- liği ileri sürülebilir mi? Ya da bizatihi bugünün içinde bu iskelete ait parçalar var mı?) bu ameliyenin sadece fikrî-spekülatif eser sahiplerince yapılacağı bir gerçektir. Böylesi bir maharetin belli bir norma çengel atmış akademik te- vekkülle elde edilemiyeceği de su götürmez. Zira,emir ve komuta reelin kendisindedir. Sosyal bilimci için asıl hüner, norm-reel çatışmasına pek im- kân vermiyen bir dengeyi inşa edebilmesindedir. Dolayısıyla, üç-beş testi, çanak kırığından yola çıkarak insanoğlunun erken dönemlerdeki sosyo-eko- nomik gerçeğini kuşatırken, ultra-amprisizme sahip çıkılmasını anlıyorum. Fakat, daha berilere bizim gerçeğimize, Osmanlı tarihine varılınca, ultra- amprisizme dayalı bulgulara dudak büküldüğüne, ya da “determine edilmiş [bu] gidiş”in bir mümin sıcaklığıyla, fakat yer yer kıskanılacak bir eredüs- yonla, elde ettiği bulguların sadece kategorik maddi havalanma için kulla- nıldığına şahit oluyoruz. Aslında, eldeki verilerle iskeletin inşaası gerçekleşse bile, bu ameliye sonucu somut gerçeği gerçek çizgileri ile kuşatmış sayılama- yız. Bazı pozitif tarihçilerimizin (bizde, Harirîzade Kemaleddin, Hüseyin Vassaf, Ebu Rıdvan Sadık Vicdanî, Mehmed Ali Aynî, Bursalı Mehmed Ta- hir Bey, Muallim Cevdet İnançalp, Osman Nuri Ergin, Mehmed Fuad Köp- rülü, ahmed Süheyl Ünver, Abdülbaki Gölpınarlı) üzerine gittikleri fakat sentetik bir yapı ortaya koymaktan çok malzeme topladıkları bir ilgi alanının varolduğunu biliyoruz. Buna göre, tarihin herhangi bir durak yeri için so- mutlaşmış olursa olsun, insan(lar)ın bir ruh ikliminde, inançların güdümün- de de yol aldığını gösterir çalışmalar da, başka bir bakış açısıyla, reele nüfuz edebilmede sosyal bilimcinin önünü aydınlatmaktadır. Böylelikle, hiç olma- dı, bu noktada silik de olsa, inançların çıkarları etkileyebildiği bir ilişki çer- çevesinin yardımıyla,bir gerçeğin kapısı vurulabilmektedir. Bu etkileşim so- nucu tekyanlılığın, manevî amillerin, belirleyiciliğine kırılmış çizgilerinden hareketle, ortaya tutarlı tablolar konulabilir. Yalnız bu tablolar, maddî un- surların resmediciliği yanında sönük kalabilir. Buna da sebeb, bütün zaman- lar için meselenin bu yanını donatacak yeterli verilerin yazıya ve hesaba pek dökülemeyişinden kaynaklanıyor. Ancak, çözülmesi gereken düğüm şudur: Neden bir bakış açısıyla inançlar (din), çıkarlar (ekonomi) karşısında, tıpkı bir arabanın arka tekerlekleri gibi, ele alınır? Ya da, bir başka bakış açısıyla, inançlardaki değişmeler, gecikmeli de olsa ‘mutlaka’ çıkarları etki ve itaati altına almaktadır? İşte, ülkemizin son yirmibeş yıllık sosyal bilimler sahasın-
22 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
da, düne dönük arayışlarımızda, ayakların bastığı zemin bunlardır. İleriye dönük çıkarımlara da, bunlar kaynaklık etmektedir. Ayaklardan her ikisinin de üzerinde olduğu düzlemi, çileli ve meşakkatli bir yolu ihtiyar etmeden, sadece spekülasyon belirliyorsa, ileriye dönük tahminlerin pek sağlıklı olaca- ğı iddia edilemez.
*
Sözü, bizim bu çalışmamıza getirecek olursak; bu araştırmanın esasta o- daklaşması gereken saha, iktisadî düşünce tarihi idi. Modern iktisat düşün- cesinin Klasik (Marxist iktisatı da bunun içinde ele alıyoruz) ve Neoklasik varyantlarının bir yayılma teorisinin ışığında ülkemizin fikirler fidanlığına girişi ve orada bir temel kazanmasının araştırılmasını amaçlamıştık. Pek hak- lı olarak, modern iktisat düşüncesinin Osmanlı Türkiyesine akışından çok evvel, bir Osmanlı normatif iktisat mantığı vardı ve bunu da pozitif bir düz- lemin verileri besliyordu. Normatif dengelerin değişen reel karşısında ufa- lanması,onu kuşatacak daha kapsamlı ve kalıcı iktisat politikalarını zorunlu kılmaktaydı. Pozitif düzlem bu gidişe ayak uyduramadı. Neticede, 18. yüzyıl sonlarından itibaren giderek hızlanan bir süreç içersinde Osmanlı iktisat dü- şüncesinde çağdaşlaşma kaçınılmaz oldu. İşte bu nedenle sadece modern ik- tisat düşüncesinin Türkiye'ye girişi ve yayılışı bizi meselenin dip-köklerini aramaya itti. Kadîm Osmanlı iktisat düşüncesini ayakta tutan dengelerle, çağdaş standartlara varılamayacağının araştırılması, yöntemi ve kapsamı iti- bariyle apayrı bir bölüm teşkil etti. Bir Osmanlı iktisadî ve sosyal tarihinin derli toplu olarak yazılamayışı, iktisadî düşünce tarihinin iktisat tarihiyle te- sisi zorunlu bağların atılmasına engel oldu. Bu haliyle, iktisadî analiz tarihi- nin pozitif kanadından kopup fikrî-spekülatif düzlem içersinde, hatalarımız- la birlikte, yer aldık. Klasik dönemden, aşağı yukarı Tanzimat'a kadar, Os- manlı yazınında mektup, hatıra, seyahatname, sohbetname tarzındaki eser- lerin pek olmayışı, birçok bağlamda, spekülasyon kapısının zorlanmasına, yer yer hipotetik çerçevelere sığınmaya bizi mecbur bıraktı. Batı kaynaklı iktisadî fikirlerin Osmanlı düşüncesiyle teması, girişi, kabul bulması ve bir tabana doğru süzülmesi için gerekli kanalları temini sorunu- nun araştırılması ve zaman içersinde görülebilecek muhtemel değişmelerin izlenebilmesini üç esas öbekçik içersinde ele almak gerekiyor. Bunlar: a) ka- nun yapma (tedvin), b) eğitim ve öğretim (tedris), c) iktisadî fikirlerin ışığın- da soyutta ve somutta kilitlenen sorunlara çıkış yolu arama (tetkik). İlk önce, tedvin--tedris--tetkik ilişki ağından yola çıkarak, Osmanlı kadîm ekonomik çerçevesini ele aldık. Bu dönem için ortaya çıkan tablonun kendine has gö- rünümü, iç ve dış şoklarla bozulmaya yüz tutunca, dengenin yeniden kurul- ması için pozitif dünyayı besliyen kaynaklara inmek yerine, sürekli eski alet-
Giriş ___________________________________________________________________________ 23 lerle yeni sorunların üstesinden gelinemiyeceği gerçeği sahipsiz kaldı. Oysa, Tanzimatlı yıllarda, Osmanlı devlet adamları ve aydını modern iktisat felse- fesine, bir anlamda, bir çöl kuraklığı içersinde sahip çıkışı, eski ile yeni ara- sında müsbet farkı göstermek kadar, iktisadın pozitif dünyasını ratio ile a- yakta tutmak gereğinin de ifadesidir. Burada, kopyacılığa dayalı adaptasyon ve somuttaki düğümlenmelerden kurtulmanın getirdiği bir tabaka kaldırılın- ca, serbest ve hür akla duyulan susuzluk ortaya çıkacaktır. Tedvin, tedris ve tetkik'ten herbirinde, bu farklı fikrî tabakalaşmayı görmek mümkündür. An- cak bizim ağırlıklı olarak ‘tetkik’te karar kılmamız, ‘tedvin’ ve ‘tedris’e de a- tıflar yapmamıza engel olmadı. Konunun önemi ve enginliği, bu boyutlarla uzun boylu yoğrulmayı gerektiriyor. Çalışmamızın Tanzimat'tan 1880'e kadar olan bölümünde modern iktisat düşüncesine ait somut ürünlere rastlanılmaktadır. Buna göre, sağlam bir zemin kazanan Klasik iktisat düşüncesinin pozitif dünyasının ve iktisat poli- tikalarının hangi temsilcileriyle ülkemize girişine ayrı bir özen gösterdik. Sa- yıca az Osmanlı entellektüeline iktisatın ciddî bir uğraş olarak kendini kabul ettirmesi, bu zevatın iktisat dışındaki eserlerine de müracaatımızı zorunlu kıldı. Bunları kusursuzca yerine getirdiğimizi söyliyemeyiz. Ancak, ulaşılabi- len kaynaklarda tesbit edilen fikrî koordinatların, gazetelerde çıkan yazılar- la, kenarda köşede kalmış tarih, edebiyat, siyaset risalelerine saçılmış iktisadi mülahzaların gün ışığına çıkması halinde bile, genel çizgilerini sergileyece- ğimiz tabloda bir kaymanın olmayacağı inancındayız.
Son olarak yöntemle ilgili iki ana soruna bir parça aydınlık getirmek ge- rekiyor: a. Türkiye'ye Klasik iktisat düşüncesinin girişi, bir anlamda, neden Os- manlı somut iktisadi gerçeğinin bu düşüncenin dışında yol aldığının araştı- rılması demektir. Buna göre, iktisatın Osmanlı düşüncesinde bir bilgi üretim süreci içindeki yerini alamamış oluşu, Osmanlı insanının dimağına nüfuz etmemizi gerekli kıldı. Bunun için de, Weber-Ülgener adesesini teklifsizce kullandık. Sadece, din ile iktisat arasındaki mevcut etkileşim ağında neden- sel olmayan boyutun (acausalité) nisbî mutlak önemini vurguladık. Bu meyanda, gerek iktisatın ve gerekse İslâmiyetin yapıdan bağımsız kısımları- na dikkatleri çektik. Ortaya çıkan tablo şu idi: İktisat bilgisi üretemiyen ve rasyonel bir ekonomik hayata geçişin önüne esaslı bazı engeller çıkaran bir zihniyet dünyasıyla karşı karşıya idik. Bu ise, ayni zamanda, İslâmiyetin ikti- sat ahlâkını esas alan normlarla Osmanlı iktisat zihniyetinin çarpışması de- mektir.
9
9 Osmanlı iktisat ahlâkının kaynakları, İslâmiyetin norm dünyasıdır. Burada önemli olan, Os- manlı gerçeğinde iktisat zihniyetinin (veya iktisat ideolojisinin) pekişmesinde Türk ahlâkçı ve mutasavvıflarının, hatta tarihçilerinin ve devlet adamlarının hisselerinin ne olduğunun a- raştırılmasıdır. Aslında, odaklar arası çatışma (gerek ahlâk ve zihniyet --veya ideoloji-- ile 24 _____________________ Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması
b. Batı çıkışlı iktisadî fikirlerin Osmanlı düşüncesindeki örneklerinin, telif ve tercüme eserlerin, iç iskeletinin (norm'un pozitif iktisat ve iktisat politika- ları kompartımanlarının) nasıl bir muhteva ile yüklü olduğunun araştırılma- sını farklı bir yöntem ile çözümlemeye çalıştık. Weber--Ülgener'in anlamaya (verstehen) dayalı tarihî (historical) yöntemi yerine bu defa Popper- Hutchison'un izaha (explanation) dayalı tarihî boyutu dışlayan (ahistorical) yanlışlanabilirliğe açık anti-pozitivist yöntemini esas aldık. Ele aldığımız za- man kesitinin 1880'lerle kesilmesi, Klasisizmden Neoklasisizme geçişte, Poppergil deneylenebilirlik--yanlışlanabilirlik kıstasının iktisadî düşünce ta- rihinde işlerliğinin gösterilmesine bizim çalışmamız imkân vermedi. Zira, 1870 subjektivist ihtilalinin Türkiye'ye belli bir gecikme ile girmesi gayet normaldi. Ancak, 1880'lerle bir yandan Sultan II. Abdülhamid faktörünün iktisat düşüncesini yaşatan bazı odakları bozması, öte yandan, Marjinalizmin ülkemizde var olan entellektüel uyuşukluğun birden dağıtamıyacağını da dü- şünmemizi gerektiriyor. Buna göre, söz konusu fikrî kopukluk kaçınılmaz olarak büyüyecek, makas giderek daha da açılacaktı. Fikrî ve siyasî ortamın Marjinalist düşünceye yataklık yapamayışı, sıcaklığını daha çok iktisat politi- kalarının şu veya bu istikametlerine çekti. Dolayısıyla, Sultan II. Abdülhamid dönemi aydını siyasî düşünceye açık bir kuluçka dönemine girdi. Neticede, Popper--Hutchison adesesinin çalıştığını gösterir eserler üretilmedi. Esasen, Marjinalizme ait fikrî boşluk ülkemizde 1940'lara kadar doldurulamamıştı. Bu defa, 1940'larla, boşluğun sistemli ve bilinçli bir şekilde kapatılması, bir yabancı akademisyen tarafından gerçekleştirilecekti. Türkiye'ye ilk sistematik Marjinalist fikirler, Walras--Pareto--Panteleoni--Barone geleneğinin son temsilcisi olan Umberto Ricci tarafından getirilmiştir.
zihniyet ve ideoloji arasında) bu zevatın katkılarının neler olduğunu bilmek ve sözgelimi şu sorulara cevaplar aramak gerekiyor: Sultan II. Murad devri hukukî muhitinin önde gelen mensuplarından Fazlullah Efendi’nin gazâ politikasını savunması, ya da 15. yüzyıl ahlâkçıla- rından Durmuşoğlu Hüseyin’in gazâ malını ticarî kazancın üzerinde tutması iktisadî zihniye- ti mi yoksa askerî ideolojinin sesini mi yansıtmaktadır? Benzer şekilde, Kınalızade Ali Efen- di’nin, ya da Gelibolulu Mustafa Âli Efendi’nin ticarî amaçlar uğruna uzak yerlere gitmeyi, denize açılmayı doğru bulmamaları bir devrin (16. yüzyıl ikinci yarısının) zihniyetinin aynası mıdır? Bu görüşler, İslâmî iktisat normlarıyla, ya da modern iktisat politikalarıyla neden ters düşmektedirler? (Çalışmamızın ikinci bölümünde bu sorulara cevaplar aramaya çalıştık). Yüklə 121,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|