Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
9 
 
təsəvvür etmək üçün analitik və  sintetik      yanaşmadan birgə istifadə 
etmək lazımdır. Belə yanaşma    üsulu məktəb kursunun 
öyrənilməsində   də öz əksini   tapmalıdır. 
ABŞ, Böyük Britaniya və bir sıra başqa inkişaf etmiş kapitalist 
ölkələrində elmlərin öyrənilməsində sintatik ənənəyə daha çox 
üstünlük verilir. Onlar bir neçə tədris fənnini birləşdirib vahid bir fənn 
yaratmağa səy göstərirlər. 
Bizim pedaqokika təhsilin məzmununun bu cür inteqrasiyasını 
birtərəfli hesab edir və sovet məktəbləri üçün yaramadığını göstərir. 
Çünki hər bir fənn didaktik cəhətdən işlənmiş bir elm sahəsini təmsil 
edir. Fənlərin müstəqilliyinə qarşı  çıxmaq həmin didaktik materialı 
kənara atmaq deməkdir.  Əvvəllər «Pedaqogika» nəşriyyatının 
buraxdığı «Orta məktəbin təbiət fənləri materialında fənlərarası əlaqə» 
adlı kitabda da göstərilir ki, hər bir fənn dialektik və didaktik cəhətdən 
işlənmiş müvafiq elm sahəsinin  əsaslarını öyrədən müstəqil bir elm 
sahəsi kimi tədris edilməlidir. Orta məktəbdə təbiət elmlərinnn əlaqəli 
öyrənilməsi prosesində  də  həmin mövqe əsas götürülür, lakin eyni 
zamanda inteqrasiyadan geniş miqyasda istifadə edilir. 
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adını çəkdiyimiz 
kitabda göstərildiyindən fərqli olaraq, tədris fənlərinin məzmununu 
fənlərarası  əlaqəyə yox, əksinə, fənlərarası  əlaqəni məktəb kursunun 
məzmununa tabe olmasına həmişə riayət etmək və  həmin mövqedən 
inteqrasiyanın inkişaf etdirilməsi zəruri xarakter almalıdır. Çünki 
fənlərarası  əlaqə  fənlərin məzmununun məhsuludur və ayrı-ayrı 
fənlərin öyrəndiyi hadisələrlə əlaqədar olaraq meydana gəlir. 
 
 
 
§ 3. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏNİN NÖVLƏRİ 
 
Pedaqoji  ədəbiyyatın bir qismində  fənlərarası  əlaqə, müxtəlif 
fənlərin tədris proqramlarının didaktik məqsədlə qarşılıqlı 
razılaşdırılması kimi şərh olunur. Bu mənada fənlərarası  əlaqə 
anlayışı, məktəb proqramları tərtib edilərkən hər bir tədris fənnindəki 
ardısıllığı muəyyən etmək məqsədini   gü- 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
10 
 
dür. Lakin təcrübə göstərir ki, fənlərarası əlaqənin funksiyası bununla 
bitmir. O şagirdlərin məntiqi mühakiməsinin inkişafında, bir-birinə 
yaxın elmlərin öyrəndikləri anlayışların dərinləşməsində, eyni 
materialın müxtəlif fənlərdə  təkrarına yol verməməkdə, qarşılıqlı 
əlaqədə olan hadisələrin öyrənilməsinə kompleks yanaşmaqda və sair 
məsələlərdə böyük rol oynayır. Ona görə də həzırda didaktikanın əsas 
prinsiplərindəi biri kimi qiymətləndirilən fənlərarası  əlaqənin bütün 
funksiyalarının aşkar edilməsi böyük zəruriyyət kəsb edir. 
Müəllifin fizika-riyaziyyat təmayüllü  №-li və kimya-biologiya 
təmayüllü 5 №-li respublika internat orta məktəblərində fizika 
dərslərində apardığı pedaqoji eksperimentlərin nəticələri, elmi-
metodiki ədəbiyyatın təhlili, qabaqcıl müəllimlərin fənlərarası əlaqəyə 
aid iş  təcrübəsinin öyrənilməsi bu sahədə müəyyən ümumiləşmələr 
aparmağa imkan verir. 
Tədris prosesində  ən çox nəzərə çarpan fənlərarası  əlaqə növləri 
aşağıdakılardır: 
1) quruluş  əlaqəsi; 2) birtərəfli  əlaqə; 3) tamamlayıcı  əlaqə; 4) 
koordinasiya əlaqəsi; 5) inteqrasiya ələqəsi. 
Əlbəttə, bu cür qruplaşmanı bitmiş hesab    etmək düz deyil. Əlaqə 
növləri qeyd etdiyimizdən   xeyli toxdur. Göstərilən  əlaqə növlərini 
ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. 
1.  Quruluş  əlaqəsi. Bu əlaqə, verilmiş  fənnin ayrı-ayrı 
mövzularının müəyyən qayda ilə düzülməsini səciyyələndirir, onun 
quruluşunu və ifadə olunma məntiqliyini pozmur, alınan biliklərdən 
əlaqəli fənlərin yeni mövzularını öyrənməkdə istifadə etmək üçün 
şərait yaradır. Həmin  əlaqə növü çoxdan məlumdur və  tədris 
proqramları  tərtib edilərkən geniş istifadə olunur. Məsələn, 
riyaziyyatda «Kvadrat tənliklərin həlli», fizikada «Bərabərdəyişən 
hərəkət» və ya fizikada «Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı», kimyada 
«Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi» mövzularının yerləşdirilməsi 
ardıcıllığı bu cür əlaqə növünə nümunə ola bilər. Bu əlaqə növü 
zəruridir, çünki şagirdlər kvadrat tənlik həll etməyi öyrənməmiş 
mexanikanın bir çox kinematik məsələlərini həll edə bilməzlər. Yaxud 
şagirdlər kimyadan elektrolitik diso- 
 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
11 
 
osiasiyanı öyrənməyiblərsə, fizikadan «elektrolitlərə elektrik 
cərəyanı» mövzusunu keçdikdə onu yaxşı başa düşə bilməzlər. 
2. 
Birtərəfli əlaqə. Bu əlaqə, mövzuların öyrənilmə dərinliyini 
artırmaq və  şagirdlərin biliyini möhkəmləndirmək məqsədilə başqa 
fənlər üzrə biliklərdən istifadə etməklə  həyata keçirilir. Məsələn, 
müəllim fizika dərsində yanacağın   istiliktörətmə   qabiliyyətindən 
danışarkən o, şagirdlərin kimyadan «oksigenin xassələri və  yanma»    
haqqında    bildiklərini xatırladır. Bu əlaqə birtərəflidir və demək olar 
ki, ümumiyyətlə, fənlararası əlaqənin əsas hissəsini təşkil edir. Bu cür 
əlaqənin həyata keçirilməsi pedaqoji cəhətdən çox faydalıdır. 
Orta məktəbdə fizikanın tədrisi prosesində fizika ilə kimyanın 
əlaqəsi məsələsi ETPEI-nin baş elmi işçisi Azər Abbaszadə tərəfindən 
əsasən tədqiq edilmişdir. O, eksperimental tədqiqat  əsasında sübut 
etmişdir ki, bu cür əlaqənin həyata keçirilməsi didaktikanın  əsas 
prinsiplərinə uyğun gəlir, öyrənilən materialın 
şüurlu 
mənimsənilməsinə kömək edir, şagirdlərin məntiqi mühakiməsini 
gücləndirir. 
3. 
Tamamlayıcı əlaqə. Bu əlaqə,   yaxın   fənlərdən birinin əsas 
mövzusu digər fəndə səthi öyrənildikdən sonra, yenidən öyrədilərkən 
həyata keçirilir. Ona görə  də bunu tamamlayıcı  əlaqə adlandırmaq 
olar. Tamamlayıcı əlaqənin əsas vəzifəsi, yaxın fənlərin   kifayət qədər 
tam öyrənilməyən mövzuları üzrə   bilikləri tamamlamaqdır. Məsələn, 
şagirdlər VII sinifdə kimyadan «Kimyəvi əlaqənin təbiəti» mövzusunu 
səthi öyrənirlər, çünki bu mövzunu keçərkən  şagirdlərin   «atomun 
quruluşu və nüvə» haqqındakı  təsəvvürləri        zəif olur, atomun 
elektromaqnit xassələrilə tanışlıqları olmur. Ona görə  də kimyəvi 
rabitə haqqında  şagirdlərin biliklərinin tamamlanması fizika 
müəlliminin öhdəsinə düşür. O, bu məsələyə fikir verməsə kimyəvi 
əlaqənin təbiəti həmişəlik olaraq şagirdlər üçün qaranlıq qalar. 
Kimyəvi əlaqə növləri, ancaq atom və molekulların elektromaqnit 
xassələri əsasında düzgün izah edilə bilindiyindən, fizika müəllimi bu 
imkandan istifadə edərək, mütləq  şagirdlərin həmin sahədəki 
biliklərində olan kəsirli cəhətləri aradan qaldırmalıdır. 
 
  

---