Microsoft Word P. doc titul doc



Yüklə 2,49 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/33
tarix25.05.2018
ölçüsü2,49 Kb.
#45873
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   33

__________________Milli Kitabxana__________________ 
21 
 
gird daha fəal olur, yorulmur, öz biliklərini daha da zənginləşdirməyə 
çalışır.  Şagirdin biliyi nə  qədər tez yoxlanılsa   və qiymətləndirilsə 
onun öyrənməyə göstərdiyi səy də bir o qədər çox olar. Müəllimin öz 
şərhində göstərdiyi həyəcan hissi, emosionallıq, fənnə  təbiət 
hadisələrinə münasibət də  dərsə olan marağın artmasında xüsusi 
mövqe tutur. 
Müxtəlif canlı orqanizmlərin fizika qanunlarına  müvafiq    
hərəkətləri, onların həyat və  fəaliyyəti, təmin edən fiziki hadisələrin 
gedişi tədris   prosesində mövzu ilə  əlaqədar  şəkildə açıldıqda həm 
dərsin yaxşı mənimsənilməsinə, həm də yadda   qalmasına səbəb olur. 
Bioloji  ədəbiyyatda çoxdan məlumdur ki, Afrikanın isti 
səhralarında yaşayan xırda gəmiricilər susuz keçinə bilir. Onların 
qidası da, adətən, tərkibində suyu yox dərəcəsində olan maddələrdir. 
Bəs bərk istinin təsiri ilə onların bədənində gedən buxarlanma prosesi 
nə üçün onları məhv etmir? 
Fizikadan məlumdur ki, buxarlanma gedən yerdə  həmişə soyuma 
əmələ  gəlir. Ona görə  də  hər bir orqanizm istiyə tab gətirmək üçün 
mütləq tərləməli və  bədənində olan suyun bir hissəsini buxarlanma 
yolu ilə itirməlidir. Lakin bu gəmiricilərdə heç tər vəziləri də yoxdur. 
Onlar su itirməmək üçün bərk isti vaxtları öz yuvalarında keçirir, 
keçələr isə, hava soyuduqda fəaliyyətə başlayır. Buxarlanma ilə 
itirdikləri suyu isə orqanizmdə baş verən oksidləşmə prosesləri 
nəticəsində  əldə edir. Beləliklə, onların su balansı başqa  ərazilərdə 
yaşayan canlılardan heç nə ilə fərqlənmir, yəni itirdikləri qədər də su 
qazanır. Bu cəhətdən dəvənin həyatı daha maraqlıdır. Dəvə  həmişə 
çalışır ki, onun bədəninin temperaturu ətraf mühitin temperaturundan 
yüksək olsun. Alimlərin fikrincə  Dəvə  ətraf mühitə  nəzərən öz 
temperaturunu 7 dər.-yə qədər qaldıra bilir. Buna görə də buxarlanma 
yolu ilə su itirmir, istilikkeçirmə yolu ilə enerjisinin bir qismini ətrafa 
verir. Gecələr hava soyuduqda o yenə buxarlanma yolu ilə su itirmir, 
artıq enerjisini istiikkeçirmə və şüalanma ilə ətrafa verir. Bu üsuldan 
Afrikada yaşayan bəzi vəhşi itlər də istifadə edir. Onlar öz ovlarını 
bərk qaçmaqla yox, istiyə tab gətirə bilmək qabiliyyətlərinə görə  ələ 
keçirə bilir. Ken- 
 
  


__________________Milli Kitabxana__________________ 
22 
 
quru siçovulunun burun boşluğunda baş verən istilk mübadiləsində də 
ancaq istilikkeçirmə prosesi iştirak edir, ona görə  də bu siçovullar 
bədənlərini soyutmaqla bərabər, buxarlanmanın qarşısını ala 
bildiklərindən su itirmir. Çəkisi 25 kiloqrama qədər   olan nandu quşu 
da qaçış zamanı öz bədəninin temperaturunun artırmasına baxmayaraq 
çox az su itirir. Ətraf mühitin temperaturu 43°S olduqda nandu 20 dəq    
ərzində qaçmaqla öz temperaturunu 2,6°S qədər qaldırır. Beləliklə, 
onun bədəninin temperaturu ətraf   mühitinkindən bir qədər yuxarı 
olduğundan istilik   miqdarının bir qismini istilikkeçirmə və şüalanma 
yolu ilə itirir, buxarlanma ilə  səpələnən istilik miqdarı isə bu hesaba 
azalır. Quş istirahət etdikdə onun temperatüru ətraf mühitinkindən bir 
az aşağı olur. Ona   görə  də  ətrafdan istilikkeçirmə yolu ilə quşun 
bədəninə müəyyən miqdar istilik enerjisi daxil olur. Quş həmin əlavə 
istiliyi metabolik istiliklə birlikdə   buxarlanma yolu ilə ətrafa səpir. 
Tərləməklə istilik itirən heyvanlarda bədənin səthindəki 
temperatur daxili hissələrə nisbətən   aşağı olur. Bu isə ətraf mühitdən 
istilik axını üçün şərait yaradır, sərf edilən suyun miqdarını      artırır. 
Tükü seyrək və tamam tüksüz heyvanlar üçün tərləmə yolu ilə istilik 
itkisi zəruri xarakter daşıyır, bu yolla onlar qızmar günəş altında öz 
bədənlərini ifrat dərəcədə qızmaqdan qoruya bilir. 
Canlı orqanizmlərin öz həyat və fəaliyyətlərini, fizika qanunlarına 
uyğunlaşdırmasına aid sonsuz sayda faktlar göstərmək olar. Ayrı-ayrı 
mövzuların bu cür faktlar əsasında, həyat prosesləri ilə 
əlaqələndirilməsi dərsin keyfiyyətini yüksəltməklə yanaşı, təbiət 
fənləri arasında sıx əlaqə olduğunu nümayiş etdirir, şagirdlərdə təbiət 
hadisələri haqqında daha tam təsəvvür yaradır, onların təlim prosesinə 
marağını 1 tədricən artırır. Belə  dərs darıxdırıcı olmur. Şagird aldığı 
biliklərin zəruriliyini, bu biliklərin tətbiq olunma imkanlarını bilir. 
Biz, tam olmasa da, marağın bir sıra  ən etibarlı mexanizmlərini 
nəzərdən keçirdik. Bu mexanizmlərdən səmərəli istifadə  şagirdləri 
bilik və bacarıqlarının inkişafına və  təkmilləşdirilməsinə böyük təsir 
göstərir. 
  
 
 
5. FƏNLƏRİN ƏLAQƏLİ TƏDRİSİNİN 


__________________Milli Kitabxana__________________ 
23 
 
ŞAGİRDLƏRİN DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN 
FORMALAŞMASINDA ƏHƏMİYYƏTİ 
 
Şakirdlərdə  dünyagörüşün formalaşması oxuduqları  məktəbdə 
deyil, ailədə,    ictimai- yerlərdə radio və televiziya verilişlərilə    və s.   
valsitəsilə yaranır. Lakin bunların içərisində əsas   yeri məktəb tutur. 
Şagirdlər hələ lap kiçik yaşlarından öyrəndikləri fənlərlə  əlaqədar 
olaraq   dialektika ilə tanış olurlar. 
Dünyanın maddiliyi, təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi, onların 
dərk oluna bilməsi kimi ilk anlayışlar hələ 1—VIII siniflərdə verilir. 
Yuxarı siniflərdə isə  təbiət elmlərindən  şagirdlərin aldıqları biliklər 
əsasında, təbiət və onun inkişaf qanunları haqqında  dünyagörüşünün 
bünövrəsi qoyulur. 
Ümumiyyətlə, məktəb kursu fənlərinin quruluşu və  məzmunu 
prinsipcə dialektik və tarixi materializm qanunlarına uyğun gəlir. 
Şagirdlərdə təbiət və cəmiyyət hadisələrinə materialist baxış yaratmaq 
üçük bu fənlərdə  zəngin material vardır. Buna baxmayaraq tədris 
kitablarında, çox vaxt nəzərdən keçirilən təbiət və  cəmiyyət 
hadisələrinin fəlsəfi mənası haqqında heç nə deyilmir. Bu vəzifə 
müəllimin üzərinə düşür və  hər dəfə  fəlsəfi məsələnin verilməsi 
dərinliyi, müəllimin hazırlığından, şagirdlərin səviyyəsindən və s. asılı 
olur. 
Çətinlik törədən məsələlərdən biri də müxtəlif fənlərdə şagirdlərin 
dialektik-materialist dünyagörüşünü inkişaf etdirmək üçün lazım olan 
məsələlərin eyni vəziyyətdə olmamasıdır. Bunlar arasında tam   alaqə   
hiss   olunmur. Dərketmənin dialektik metodu, bütün hadisələri bir-
birilə qarşılıqlı əlaqədə və vəhdətdə götürməyi   tələb edir. Bunu əsas 
tutaraq, fənlər üzrə        tədrisi    elə qurmaq lazımdır ki, şagirdlərin 
müxtəlif elmlərdə obyektiv aləm haqqında öyrəndikləri biliklər bir-
birilə qarşılıqlı əlaqədə və vəhdətdə olsun. Bu məsələ ancaq o zaman 
düzgün həll edilir ki, orta məktəbdə tə- 
 


Yüklə 2,49 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   33




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə