__________________Milli Kitabxana__________________
21
gird daha fəal olur, yorulmur, öz biliklərini daha da zənginləşdirməyə
çalışır. Şagirdin biliyi nə qədər tez yoxlanılsa və qiymətləndirilsə
onun öyrənməyə göstərdiyi səy də bir o qədər çox olar. Müəllimin öz
şərhində göstərdiyi həyəcan hissi, emosionallıq, fənnə təbiət
hadisələrinə münasibət də dərsə olan marağın artmasında xüsusi
mövqe tutur.
Müxtəlif canlı orqanizmlərin fizika qanunlarına müvafiq
hərəkətləri, onların həyat və fəaliyyəti, təmin edən fiziki hadisələrin
gedişi tədris prosesində mövzu ilə əlaqədar şəkildə açıldıqda həm
dərsin yaxşı mənimsənilməsinə, həm də yadda qalmasına səbəb olur.
Bioloji ədəbiyyatda çoxdan məlumdur ki, Afrikanın isti
səhralarında yaşayan xırda gəmiricilər susuz keçinə bilir. Onların
qidası da, adətən, tərkibində suyu yox dərəcəsində olan maddələrdir.
Bəs bərk istinin təsiri ilə onların bədənində gedən buxarlanma prosesi
nə üçün onları məhv etmir?
Fizikadan məlumdur ki, buxarlanma gedən yerdə həmişə soyuma
əmələ gəlir. Ona görə də hər bir orqanizm istiyə tab gətirmək üçün
mütləq tərləməli və bədənində olan suyun bir hissəsini buxarlanma
yolu ilə itirməlidir. Lakin bu gəmiricilərdə heç tər vəziləri də yoxdur.
Onlar su itirməmək üçün bərk isti vaxtları öz yuvalarında keçirir,
keçələr isə, hava soyuduqda fəaliyyətə başlayır. Buxarlanma ilə
itirdikləri suyu isə orqanizmdə baş verən oksidləşmə prosesləri
nəticəsində əldə edir. Beləliklə, onların su balansı başqa ərazilərdə
yaşayan canlılardan heç nə ilə fərqlənmir, yəni itirdikləri qədər də su
qazanır. Bu cəhətdən dəvənin həyatı daha maraqlıdır. Dəvə həmişə
çalışır ki, onun bədəninin temperaturu ətraf mühitin temperaturundan
yüksək olsun. Alimlərin fikrincə Dəvə ətraf mühitə nəzərən öz
temperaturunu 7 dər.-yə qədər qaldıra bilir. Buna görə də buxarlanma
yolu ilə su itirmir, istilikkeçirmə yolu ilə enerjisinin bir qismini ətrafa
verir. Gecələr hava soyuduqda o yenə buxarlanma yolu ilə su itirmir,
artıq enerjisini istiikkeçirmə və şüalanma ilə ətrafa verir. Bu üsuldan
Afrikada yaşayan bəzi vəhşi itlər də istifadə edir. Onlar öz ovlarını
bərk qaçmaqla yox, istiyə tab gətirə bilmək qabiliyyətlərinə görə ələ
keçirə bilir. Ken-
__________________Milli Kitabxana__________________
22
quru siçovulunun burun boşluğunda baş verən istilk mübadiləsində də
ancaq istilikkeçirmə prosesi iştirak edir, ona görə də bu siçovullar
bədənlərini soyutmaqla bərabər, buxarlanmanın qarşısını ala
bildiklərindən su itirmir. Çəkisi 25 kiloqrama qədər olan nandu quşu
da qaçış zamanı öz bədəninin temperaturunun artırmasına baxmayaraq
çox az su itirir. Ətraf mühitin temperaturu 43°S olduqda nandu 20 dəq
ərzində qaçmaqla öz temperaturunu 2,6°S qədər qaldırır. Beləliklə,
onun bədəninin temperaturu ətraf mühitinkindən bir qədər yuxarı
olduğundan istilik miqdarının bir qismini istilikkeçirmə və şüalanma
yolu ilə itirir, buxarlanma ilə səpələnən istilik miqdarı isə bu hesaba
azalır. Quş istirahət etdikdə onun temperatüru ətraf mühitinkindən bir
az aşağı olur. Ona görə də ətrafdan istilikkeçirmə yolu ilə quşun
bədəninə müəyyən miqdar istilik enerjisi daxil olur. Quş həmin əlavə
istiliyi metabolik istiliklə birlikdə buxarlanma yolu ilə ətrafa səpir.
Tərləməklə istilik itirən heyvanlarda bədənin səthindəki
temperatur daxili hissələrə nisbətən aşağı olur. Bu isə ətraf mühitdən
istilik axını üçün şərait yaradır, sərf edilən suyun miqdarını artırır.
Tükü seyrək və tamam tüksüz heyvanlar üçün tərləmə yolu ilə istilik
itkisi zəruri xarakter daşıyır, bu yolla onlar qızmar günəş altında öz
bədənlərini ifrat dərəcədə qızmaqdan qoruya bilir.
Canlı orqanizmlərin öz həyat və fəaliyyətlərini, fizika qanunlarına
uyğunlaşdırmasına aid sonsuz sayda faktlar göstərmək olar. Ayrı-ayrı
mövzuların bu cür faktlar əsasında, həyat prosesləri ilə
əlaqələndirilməsi dərsin keyfiyyətini yüksəltməklə yanaşı, təbiət
fənləri arasında sıx əlaqə olduğunu nümayiş etdirir, şagirdlərdə təbiət
hadisələri haqqında daha tam təsəvvür yaradır, onların təlim prosesinə
marağını 1 tədricən artırır. Belə dərs darıxdırıcı olmur. Şagird aldığı
biliklərin zəruriliyini, bu biliklərin tətbiq olunma imkanlarını bilir.
Biz, tam olmasa da, marağın bir sıra ən etibarlı mexanizmlərini
nəzərdən keçirdik. Bu mexanizmlərdən səmərəli istifadə şagirdləri
bilik və bacarıqlarının inkişafına və təkmilləşdirilməsinə böyük təsir
göstərir.
5. FƏNLƏRİN ƏLAQƏLİ TƏDRİSİNİN
__________________Milli Kitabxana__________________
23
ŞAGİRDLƏRİN DÜNYAGÖRÜŞÜNÜN
FORMALAŞMASINDA ƏHƏMİYYƏTİ
Şakirdlərdə dünyagörüşün formalaşması oxuduqları məktəbdə
deyil, ailədə, ictimai- yerlərdə radio və televiziya verilişlərilə və s.
valsitəsilə yaranır. Lakin bunların içərisində əsas yeri məktəb tutur.
Şagirdlər hələ lap kiçik yaşlarından öyrəndikləri fənlərlə əlaqədar
olaraq dialektika ilə tanış olurlar.
Dünyanın maddiliyi, təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi, onların
dərk oluna bilməsi kimi ilk anlayışlar hələ 1—VIII siniflərdə verilir.
Yuxarı siniflərdə isə təbiət elmlərindən şagirdlərin aldıqları biliklər
əsasında, təbiət və onun inkişaf qanunları haqqında dünyagörüşünün
bünövrəsi qoyulur.
Ümumiyyətlə, məktəb kursu fənlərinin quruluşu və məzmunu
prinsipcə dialektik və tarixi materializm qanunlarına uyğun gəlir.
Şagirdlərdə təbiət və cəmiyyət hadisələrinə materialist baxış yaratmaq
üçük bu fənlərdə zəngin material vardır. Buna baxmayaraq tədris
kitablarında, çox vaxt nəzərdən keçirilən təbiət və cəmiyyət
hadisələrinin fəlsəfi mənası haqqında heç nə deyilmir. Bu vəzifə
müəllimin üzərinə düşür və hər dəfə fəlsəfi məsələnin verilməsi
dərinliyi, müəllimin hazırlığından, şagirdlərin səviyyəsindən və s. asılı
olur.
Çətinlik törədən məsələlərdən biri də müxtəlif fənlərdə şagirdlərin
dialektik-materialist dünyagörüşünü inkişaf etdirmək üçün lazım olan
məsələlərin eyni vəziyyətdə olmamasıdır. Bunlar arasında tam alaqə
hiss olunmur. Dərketmənin dialektik metodu, bütün hadisələri bir-
birilə qarşılıqlı əlaqədə və vəhdətdə götürməyi tələb edir. Bunu əsas
tutaraq, fənlər üzrə tədrisi elə qurmaq lazımdır ki, şagirdlərin
müxtəlif elmlərdə obyektiv aləm haqqında öyrəndikləri biliklər bir-
birilə qarşılıqlı əlaqədə və vəhdətdə olsun. Bu məsələ ancaq o zaman
düzgün həll edilir ki, orta məktəbdə tə-
Dostları ilə paylaş: |