Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
24 
 
biət fənlərinin tədrisində, fənlərarası  əlaqə    sistematik olaraq və 
mütəşəkkil surətdə    həyata    keçirilə bilsin. 
VI və VII siniflərdə fizika və VII sinifdə        kimya  dərslərində, 
şagirdlər  əvvəllər  təbiətşünaslıq,botanika, zoologiya və coğrafiya 
dərslərində aldıqları biliklər  əsasında dünyanın    maddiliyi, 
 
 
 
materiyanın quruluşu haqqındakı  təsəvvürlərini daha da inkişaf 
etdirirlər. Məsələn, fizikadan    maddənin   quruluşu kütlə anlayışı, 
istilik və iş, atomun quruluşu, elektromaqnit hadisələri; kimyadan: ilk 
kimyəvi anlayışlar, oksigen, su, yanma, əsaslar, məhlullar kimi 
mövzular buna kömək edir. Həmin mövzular materiyanın bir sıra 
xassələrini göstərməyə imkan verir.  Şagirdlər «Maddənin quruluşu 
haqqında ilk təsəvvürlər» mövzusunu öyrəndikdə müxtəlif maddələrin 
atom və molekullardan təşkil edilməsi və fasiləsiz davam edən 
molekulyar hərəkətlə tanış olurlar. Maddənin   quruluşu haqqında 
elmin inkişaf tarixi, materiyanın tədqiqat! metodlarının getdikcə 
təkmilləşdiyini və onun dərc oluna bildiyini göstərmək üçün əyani bir 
misaldır. 
Təbiətə materialist baxışın inkişaf etdirilməsində, fizika fənnində 
öyrədiləi enerjinin saxlanması  və çevrilməsi qanunu, kütlənin 
saxlanması qanununun isbat edilməsi böyük rol oynayır. Bu məsələlər, 
makro və mikrocisimlərin hərəkətinin saxlanmasının materiyanın və 
onun hərəkətinin yox edilə bilməməsini izah edir. 
Şagirdlər atomun quruluşu və elektromaqnit hadisələrini 
öyrəndikdə, maddi aləmin, bizim hiss orqanlarımızın fəaliyyətini 
genişləndirən cihazların    və başqa vasitələrin köməyilə  dərk edilə   
bildiyinə inanır və nəticədə onların maddi aləm haqqındakı materialist 
təsəvvürləri genişlənir.  Şagirdlərdə materialist dünyagörüşünün 
yaranmasının birinci mərhələsində öyrənilən obyektlərin təkcə 
maddiliyi   deyil, onların obyektiv reallıq kimi mövcud olması, bu 
hadisələrin qarşılıqlı  əlaqəsi, keyfiyyət xassələrinin tərkibdəki 
miqdardan asılılığı, bu və ya başqa hadisənin yaranma səbəbləri və 
digər dialektik   qanunauyğunluqları təsdiq edən çoxlu təcrübi   faktlar   
toplanır. Bu mərhələdə, fizika, kimya, biologiya və başqa fənlər 
arasındakı   əlaqənin   inkişaf   etdirilməsi,  
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
25 
 
məlum anlayışların möhkəmləndirilməsi və yenilərinin verilməsilə 
aparılır ki, bu da şagirdlərdə   tədricən  dünyagörüşün genişlənməsinə 
səbəb olur. 
Həmin fənn müəllimlərinin başlıca vəzifəsi  şagirdləri,  dialektika    
qanunlarını        əzbərləməyə        yox,  aləmin dialektik metodla tədqiq 
edilməsino onları alışdırmaqdır. 
Dünyanın maddiliyini və tamlığını      şagirdlərdə  aşılamaq və bu 
anlayışları onlarda inkişaf etdirmək üçün nümunə olaraq, fizika və 
kimyanın hansı mövzularından istifadə etməyin mümkün olduğunu    
göstərək.  
Hər iki kursda öyrədilən təbiət hadisələri, proseslər və çevrilmələr, 
onların inkişaf qanunları əsasında dialektik metodla sıx bağlı  şəkildə 
aparılır, bu isə  şagirdlərdə materiya və onun formaları haqqında 
anlayışların formalaşmasına səbəb olur. Məsələn, materiyanın 
quruluşu haqqında əsas məlumatı şakirdlər fizikadan qazların kinetik 
nəzəriyyəsinin  əsaslarını, maye və  bərk cisimlərin xassələrini, 
şüalanma və spektrləri, nüvə enerjisini və s, kimyadan isə D.İ. 
Mendeleyevə görə elementlərin dövri sistemini, maddənin quruluşunu 
və s. öyrəndikdə alırlar. 
(Materiyanın xassələrinin öyrənilməsi dərinliyini tədricən artırmaq 
üçün yaxın fənn müəllimləri   arasında funksiya bölgüsü aparmaq və 
buna həmişə riayət etmək  şagirdlərdə  dialektik-materialist 
 
 
dünyagörüşünun formalaşmasında mühüm rol oynayır. VIII sinifdə   
mexanika  dərslərində      şagirdlərin topladığı biliklər  əsasında 
materiyanın    tərifi, hərəkətsiz materiya və materiyasız hərəkət   
olmadığı göstərilir. Materiyanın  quruluşu    haqqında anlayış VIII 
sinifdə kimya dərslərində «maddənin quruluşu», «D.İ.Mendeleyevə 
görə elementlərin dövri sistemi» kimi mövzular öyrədilərkən inkişaf 
etdirilir. Burada dünyagörüşünün yaranması  cəhətdən  ən vacib 
mövzular elementlərin xassələrinin elektron qurşlarının 
periodikliyindən asılı olması, kimyəvi  əlaqə növləri və maddənin 
quruluşu (atom, ion, moekulyar kristal qəfəsləri), atom nüvələrinin 
tərkibi, izotoplar, süni kimyəvi elementlər mövzularıdır. Elmi 
dünyagörüşünün yaranmasında perio- 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
26 
 
dik sistemin izahedici rolundan burada səmərəli istifadə etmək xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. 
IX sinifdə      şagirdlər    materiyanın   quruluşunun mürəkkəbliyi 
haqqında yeni məlumat alırlar. Fizikadan qaz, maye, bərk cisimlərin 
kinetik    nəzəriyyəsi  əsas müddəalarını, kimyadan isə elektrolitik 
dissosiasiya nəzəriyyəsini keçdikdə onlar, hərəkət edən molekulların 
sürətinin, kütləsinin və ölçülərinin təyiniüsulları ilə tanış olurlar. 
Materiyanın quruluşu və onun təzahür formalarını göstərdikdə, 
elektrik sahəsi, maqnit sahəsi, elektromaqnit rəqsləri və dalğaları, işıq 
dalğaları mövzularının tədrisi böyük   rol oynayır. Bu mövzuların 
öyrədilməsilə yanaşı sahənin, maddi olması anlayışı  şagirdlərdə 
formalaşır.  
Elektromaqnit sahəsinin maddi olması bir sırə  nəzəri və 
eksperimental    işlərlə   təsdiq   edilmişdir 
Ç.K.Maksvel, A.Q.Stoletov, P.N.Lebedev, A.S.Popov, S.İ. 
Vavilov və başqa alimlərin işləri  dünyagörüşün yaranmasında böyük    
rol    oynamışdır. Bu haqda şagirdlərdə geniş  təsəvvür yaratmaqda 
«Maddə və sahə» mömzusunda şagird   konfransının keçirilməsi yaxşı 
nəticə verə bilər.   Atomun nüvəsi, «Elementar hissəciklər» 
mövzularını öyrəndikdə  şagirdlər materiyanın daha da dərinliklərinə 
daxil olurlar. Fizikanın bu mövzuları ilə yanaşı  şagirdlər kimyadan, 
«Üzvi birləşmələrin quruluş    nəzəriyyəsi», «Qeyri-üzvi    maddələrin    
sintezindən    üzvi maddələrin alınması» kimi mövzuları öyrənirlər. 
Yaxın fənlərdə öyrənilən bu məsələlər bir tərəfdən maddi aləmin 
dərkedilməsi, onun tükənməzliyini, digər tərəfdən, canlı va cansız 
təbiətin maddi birliyini, təbiəti çevirməkdə onu dərk   etməyin   rolunu   
göstərir. 
«Elementar hissəciklər» mövzusunda  elektron-pozitron cütünün 
iki fotona və  əksinə çevrilməsinə xüsusi diqqət verilir, çünki burada 
maddə və sahənin çevrilməsi qabarıq şəkildə özünü göstərir.    Kütlə  
anlayışından istifadə edərək materiya bizim şüurumuzdan,  
duyğularımızdan    asılı   olmayaraq ayrılıqda məvcud olan obyektiv 
reallıqdır. 
Fənlərarası  əlaqə, dialektikanın bütün anlayış, qanun və 
kateqoriyalarının formalaşmasına da kömək edir. 
 

---