Microsoft Word Practical Guide Hydromorphological assessment protocols and forms in azeri
Yüklə 214,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Kür çayı üzr ə
ə
ə
İ
ə
ə
ə
ə
ə
ə
ENPI/2011/281-959
T ə
ə
ə
BİRGƏ SAHƏ TƏQDİQATLARI ÜZRƏ HİDROMORFOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRMƏ PROTOKOLLARI YEKUN LAY İ
Ə
Hazırlayıb: Piter Ronçak v ə
EPTISA Servicios de Ingenieria S.L. İ
Layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir
Burda ifadə edilən fikirlər məsləhətçilərə məxsusdur və heç bir halda Komissiyanın rəsmi mövqeyini əks etdirmir.
BİRGƏ SAHƏ TƏQDİQATLARI ÜZRƏ HİDROMORFOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRMƏ PROTOKOLLARI – KÜR III MƏRHƏLƏ
PROTOKOLLARINI/FORMALARINI NECƏ DOLDURMALI Qiymətləndirmə protokolu beş kateqoriyaya və yaxud parametrlər qrupuna bölünür. Dörd parametrin hər biri çayın/axının hidromorfoloji quruluşunun müxtəlif aspektlərini hədəfə alır və beşinci parametr hidromorfoloji keyfiyyətin hidroloji aspektlərini hədəf götürür. Bütün bunları ya sahədə və yaxud xəritələrdə qiymətləndirmək üçün parametrlərin və metodların hamısı aşağıda ətraflı şəkildə təsvir edilir. Qiymətləndirmə və yaxud araşdırma forması Əlavədə göstərilib.
1.
Məcranın formasının parametrləri Parametrlər özlərinin tarixi və təsir olunmayan vəziyyətinə nisbətən hazırkı vəziyyətlərinə görə qiymətləndirilirlər. Onlar 1:25000 miqyaslı xəritələrdən alınmış bu günkü xüsusiyyətləri tarixi xəritələrdən (misal üçün, Ərazinin İlk Hərbi Kartoqrafik Xəritəsi) alınmış xüsusiyyətlərlə müqayisə etməklə aşkar edilir. Hər üç parametr aşağıdakı minimum uzunluqlardan istifadə etməklə uzaq məsafələr üzrə qiymətləndirilməlidir: Kiçik çaylar: 2000 metr, Orta ölçülü çaylar: 5000 metr, Böyük çaylar: 10000 metr. Əgər müəyyənləşdirilmiş uzunluq daxilində çaya daxil olan mühüm qollar varsa və yaxud çay planının formasına təsir göstərən hər-hansı bir əhəmiyyətli dəyişiklik (misal üçün, bənd) mövcuddursa, bu dəyişikliklərin plan formasından cıxarılması üçün qiymətləndirmə uzunluğu azaldılmalıdır.
Əgər heç bir köhnə xəritə mövcud deyilsə və ya köhnə xəritələrdəki məcrada dəyişiklik işarəsini göstərirsə, üç məcra parametrləri ekspert mülahizəsi vasitəsilə qiymətləndirilməlidir. Bunlara torpaqdan istifadənin, çay dərəsinin maililiyinin, geologiya və geomorfologiyanın təhlili daxildir ki, bunlara əsasən və həm də müvafiq ədəbiyyatın köməyi ilə təbii növ təfsir edilə bilər. Digər ehtimal tarixi növün və kanal nümunəsinin bənzər xüsusiyyətlər və mövcud olan məlumatla birlikdə oxşar tipli sahəyə əsasən təsəvvür edilməsidir. Alternativ olaraq, sel yatağında köhnə məcranın yeri kosmosdan çəkilən şəkillər vasitəsilə potensial şəkildə müəyyən edilə bilər ki, bundan da tarixi məcranın növü, uzunluğu və maililiyi təqribi hesablana bilər.
Məcranın plan forması göstəricisi (KPG) onun dolambaclığı, məcra növü və məcranın ya qısalması üzrə rəqəmlərin orta məxrəci kimi hesablanır:
KPG= (1.1+1.2+1.3)/3 1.1 Məcranın dolambaclığı
Dolambaclıq məcranın talveqin ölçərək dərənin uzunluğuna bölməklə aşkar edilir. (Şəkil8). Dolambaclıq (Dolambaclıq İndeksi, Dİ) aşağıdakı tənlikdən hesablanır:
Dİ=Axın kanalındakı məsafə/çay dərəsi yatağı boyunca düz xətt üzrə məsafə. Tarixi xəritələrdən və yeni xəritələrdən alınan dolambaclıq dəyərləri müqayisə edilir və yekun rəqəm Cədvəl 1-də aşkar edilir.
Şəkil 1. Dİ və dolambaclığın hesablanmasını göstərən iki nümunə. Mavi xətt çaydır və qırmızı xətt isə çay dərəsi boyunca düz xəttdir.
Cədvəl 1. 1.1-ci parametri – Kanal dolambaclığını qiymətləndirmək üçün Cədvəl.
Tarixi (istinad)
D ü z Ə y ri -ü y rü
D əy iş k ən
H az ır k ı Düz (1.0-1.05) 1 4
Əyri-üyrü (dolambac) (1.05-1.50) 1 1 2 Dəyişkən (>1.50) 1 1
1.2 Kanal növü
Kanal növü aşağıdakı anlayışlardan istifadə etməklə təyin edilir: Tək axın.
Vahid məcralı çay. Dənəvər qum sahələri və yaxud adalar Mövcuddur , lakin kanal bu kimi sahələrsiz və adasız müvafiq kanaldan geniş deyil
Paralel kanallar. Bir-birinə qarışan və əvvəlki məcraya qayıdan çaylar, harda ki kanal iki və daha artıq davamlı qollara bölünmüşdür.
Şaxələnmiş. Çay şaxələnməmiş kanalın orta enindən geniş olan qum topaları ilə və yaxud üç və ya daha artıq üs-üstə düşən qum topalarının mövcudluğu ilə bölünmüşdür.
Hesab Cədvəl 2-dən aşkar edilir.
Cədvəl 2. 1.2-ci parametri – Məcra növünü qiymətləndirmək üçün Cədvəl.
Tarixi (istinad) T ək k an al P ar al el
k an al la r Ş ax əl ən m iş , b ir -b ir i il ə q ar ış an
H az ır k ı Vahid məcra 1 3 5 Paralel kanallar 1 1 3 Şaxələnmiş, bir-biri ilə qarışan 1 1
Əgər heç bir köhnə xəritə mövcud deyilsə, təbii növ geologiya və geomorfologiyaya dair informasiyadan istifadə etməklə müvafiq ədəbiyyatın köməyi ilə təqribi hesablana bilər. Alternatv olaraq, köhnə kanalın qalıqları kosmosdan çəkilən şəkillər vasitəsilə potensial şəkildə müəyyən edilə bilər ki, bundan da tarixi kanal növü təqribi hesablana bilər.
1.3 Məcra qısalması
Məcra qısalması birbaşa xəritələrdə ölçülür. Məcranın qısalması orijinal məcra uzunluğunun faizlə hissəsi kimi ifadə olunur. Rəqəmlər Cədvəl 3-dən müəyyən edilir. Əgər kanal qısalması qiymətləndirilə bilməzsə və axın kanalının qısaldığı və yaxud başqa cür dəyişikliyə uğradığı görünərsə, hesab 3-ə bərabərdir.
Cədvəl 3. 1.3-cü parametri – Kanal qısalmasını qiymətləndirmək üçün Cədvəl.
Hesab < 10% 1 10-30% 3 >30%
5
Axının içindəki parametrlər sahədə qiymətləndirilir və axındakı və axın yatağındakı hazırkı şəraitlə əlaqədar bir sıra parametrlərdən ibarətdir. Axın daxilindəki parametrlər axının çərçivəsində araşdırılmalıdır. Axın daxilindəki xüsusiyyətlər hamısı Tədqiqat Yarım-Bölməsi (TYB) miqyasında qiymətləndirilir. Axın daxilindəki xüsusiyyətlər qiymətləndirildikdən sonra bütün TYB-ların qiymətlərinin ilk öncə ortalaması çıxarılır və sonra axın daxilindəki xüsusiyyətin qiyməti (ADXQ) Su üzrə mövcud olan qiymətlərin orta göstəricisi kimi hesablanır, yəni:
ADXQ=(2.1+2.2+2.3+2.4+2.5+2.6)/6 2.1 Çay yatağı elementləri Bu parametr adalar, müxtəlif səthə çıxan topa formaları və astanalar (çayın dibindəki köndələn daş təpələr) kimi bir sıra individual çay yatağı elementlərini təqdim edir. Əgər çay yatağın elementlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün həddən artıq böyükdürsə, bu parametr qiymətləndirilmədən xaric edilir. İndividual quruluşun (uzunluq və yaxud en) minimum ölçüsü kanalın eninin 1/3-nə çatmalıdır (hansı ki burada quruluşun yerləşdiyi məntəqədə tədqiqat zamanı çayın sol sahili və sağ sahil arasındakı məsafə kimi müəyyən edilir). Nəzərdən keçirilən müxtəlif quruluşlar (Şəkil 9) bunlardır:
Bərk hissəciklərin topaları. Əsas su səviyyəsində daşmayan, yatağın gətirdiyi çöküntülərin artımı, məsələn: nöqtəvari toplanmalar, məcraların kəsişmə nöqtələrində əmələ gələn topalar, məcranın ortasında olan topalar və s.
Adalar. Topalardan aydın şəkildə hündürdür və tez-tez demək olar ki yaxınlıqdakı çaybasarın səviyyəsində olur. Buna görə də onlar az hallarda daşqın suları altında qalırlar və neçə illik ömrü olan ağaclar əmələ gətirirlər. Bəndlərin inşası prosesinin nəticəsi kimi əmələ gələn adalar da qeydə alınırlar, belə ki onların formalaşmasının mənbəyini tam şəkildə təşkil etmək mümkün deyil.
Daş təpələri /astanalar. Nadir çöküntülərdən ibarət olan, az-az hallarda daşqın suları altında qalan sualtı təpəliklər. Su səthi nəzərə çarpacaq dərəcədə onların təsiri nəticəsində dəyişir və yuxarı axınd ləpələr əmələ gətirir. Astanalar müstəsna olaraq çay yatağından ayrılan və iti axın əmələ gətirən bərk təpəciklərdir.
Qayalar. Qismən su səviyyəsindən yuxarı olan geniş təcrid olunmuş qayalar. Qayalar səth ərazisinin 5%-dən çoxunu əhatə etməlidir (qayalar özləri və onların dəyişdirdiyi axın şərtləri).
Pillə/bənd. Düzənlik axınlarında astana bənd ardıcıllığına bərabər olan yayla. Axın yatağı adətən daş pillələrdən və qaya parçasından ibarətdir, harda ki su axını ya suyun iti axan yeridir, ya sərbəst axındır və yaxud da xaotik axındır. Pillələrin arasında bəndlər aşkar edilir. Bunlar aşağı axın və (adətən) daha xırda materialla səciyyələndirilir.
Hər bir TYB üçün göstərici Cədvəl 4-dən müəyyən edilir.
Cədvəl 4. 2.1-ci parametri – Çay yatağı elementlərini qiymətləndirmək üçün Cədvəl.
TYB ərazisinin %-lə hissəsi (bütün elementlər)
Çay yatağı elementlərinin sayı <10% 10-50%
>50% 3 və yaxud daha çox 1 1
2 3 2 1 1 4 3 1 Heç biri 5
Şəkil 2. Çay yatağı elementləri
Topa
Ada
Astana
Kandar
Qayalar
Mərhələləli nohur ardıcıllığı
2.2 Çay yatağının əsasları Qiymətləndirmə çayın içərisində dayanaraq həyata keçirilir. Təbii çay yatağının əsası TYB-da çay yatağının 5%-dən çoxunu əhatə edən müxtəlif növlərin sayının hesablanması ilə qiymətləndirilir. Çay yatağının 5%-dən çoxunu əhatə edən substratların abbreviaturaları qiymətləndirmə formasında dairələnmişdir. Aşağıda təsbit edilən abbreviaturalar həmçinin də qiymətləndirmə formasında istifadə edilir.
Nəzərdən keçirilən müxtəlif substrat növləri bunlardır: Əsas (Ə)
aşkar edilmiş bərk qaya Qaya parçası (QP) 256 mm diametrdən böyük olan parçalana bilən süxur Çaylaq daşı (ÇD) 64-256 mm mm diametri olan parçalana bilən material Çınqıl/çaydaşı (Ç) 2-64 mm diametri olan parçalana bilən material Qum (Q)
hissəciklər – 0.06-2 mm diametrli Agac hissələri (AH) 1 mm-dən böyük olan üzvi maddə - (yarpaqlar, budaqlar, kiçik oduncaq parçaları və s.) Lil/palçıq (LP) 1 mm-dən böyük olan çox xırda qalıqlar. Gil (G)
Yapışqan maddədən ibarət olan bərk səth Torf
Xüsusi olaraq və ya tamamilə torf, üzvi mənşəli.
Şəkil 3. Çay yatağının substrat növləri. Əsas
Qaya parçası
Çaylaq daşı
Çınqıl daşı
Qum
Agac hissəsi
Süni substrat (əsas), məsələn beton çay yatağının substratı hesab edilmir.
Hər bir TYB üzrə göstərici Cədvəl 5-dən tapılır. Əgər bütün xam substrat növləri (qaya parçası, çaylaq daşı və çınqıl/çaydaşı) mövcuddursa, TYB avtomatik olaraq 1-ə bərabər olur. Əgər qeyri-üzvi substratların 25%-dən artıq lil/palçıqla və 75% biofilmlə (sapabənzər su bitkiləri) əhatə olunduğu ehtimal edilərsə, 5-dən aşağı göstəricilərə +1 əlavə edilməlidir. Əgər lil/palçıq qatının 50%-dən çox əhatə etdiyi ehtimal edilərsə, 4-dən aşağı göstəricilərə +2 və 4 göstəricisinə +1 əlavə edilməlidir. əgər çay yatağı tamamilə süni əsasla örtülmüşdürsə, göstərici 5 olacaqdır. YB üzrə göstərici beş TYB-nin orta göstəricisi kimi müəyyən edilir.
Cədvəl 5. 2.2 parametrinin - çay substratlarının qiymətləndirilməsi üzrə Cədvəl.
sayı Göstərici 1 4 2 3 3 2 4 və daha artıq 1 Əgər palçıq > 25% və yaxud biofilm >75% əhatə edirsə +1 Əgər palçıq > 50% əhatə edirsə və hesab 1,2,3-dürsə +2 Əgər palçıq > 50% əhatə edirsə və hesab 4-dürsə
+1 100% süni substrat 5 100% qaya parçası, iri dənəvər daşlar, çınqıl 1
2.3 Enlikdə fərqlənmə Endə fərqlənmə araşdırma zamanı yarım-hissədə olan ən böyükməcranın rütübətləndirdiyi əraziyə qədər enini ən kiçik məcranın rütubətləndirdiyi əraziyə qədər eninə bölməklə müəyyən edilir. En köndələn kəsikdə adaların meydana gəlməsindən asılı olmayaraq, sağ sahildən sol sahilə qədər axına perpendikulyar olan məsafədir. Böyük çaylar üzrə dəyər topoqrafik xəritələrdən (miqyas 1:10 000 və yaxud 1: 25 000), yaxud da kosmosdan çəkilən şəkillərdən müəyyən edilir. Liman girişləri və s. kimi
insan tərəfindən düzəldilmiş strukturlar və kiçik miqyaslı qabarmalar nəzərə alınmır. Daha kiçik çaylar üzrə dərinlikdəki fərqlər sahədəcə ölçülür. Ən kiçik və ən böyük çayların eni hər bir TYB-da ölçülür və qiymətləndirmə formasına əlavə edir. Bütün TYB-lar daxilindəki bütün ölçmələri nəzərə almaqla ən kiçik və ən böyük enlik arasındakı dərəcə hesablanır. Göstərici Cədvəl 6-dan müəyyən edilir.
Cədvəl 6. 2.3 nömrəli parametri – endəki fərqlənməni qiymətləndirmək üçün Cədvəl. Endəki fərqlənmə Göstərici Çox aşağı (1-1.10) 5 Aşağı (1.11-1.25) 4 Orta (1.26-1.50) 3 Yüksək (1.51-2) 2 Çox yüksək (>2) 1
Bu parametr yarım-hissədə olan müxəlif axın növlərinin sayıdır. Qiymətləndirilməyə daxil edilmiş axın tipləri Böyük Britaniyada Çay Mühitinin Araşdırılmasında müəyyənləşdirilmiş axın növlərinə əsaslanır. Aşağıda təsbit edilən abbreviaturalar həmçinin də qiymətləndirmə formasında istifadə edilir. Axın tipləri aşağıdakı kimi müəyyən edilir:
Sərbəst düşmə (SD). Axın ayrıca şaquli xüsusiyyətli sahənin üzt hissəsində aydın şəkildə ayrılır. Adətən şəlalələrlə əlaqədar olur.
Sugətirici kanal (cisimləri və təbii ərazilərdən olan hissəcikləri cazibə qüvvəsi nəticəsində öz istiqamətində aparan adətən şaquli axın) (SK). Aşağı təbəqə ilə əsas axın əlaqəsinə malik az əyri axın. Qısa məsafədə tez-tez çaylaq daşlarının və yaxud allüvial yumşaq süxurların üzdə olan hissələrinin üzərindən axan çoxlu belə məcralar ola bilər. Kiçik şəlalələrlə əlaqədardır.
Xaotik axın (XA). Birdən artıq axın tipinin bir-birinə yaxın yerdə əmələ gəldiyi aydın şəkildə ayrıca baş verməyən axın nümunələri.
Sınmış durğun (axmaz) dalğalar (SD). Əksər hallarda sıldırımlar və uçurumlarla əlaqəlidir. Ağ su tipli fırlanan dalğalar (suyun sıldırım səbəbindən öz təbii axınını itirərək dalğalanması və köpüklənməsi) mövcuddur.
Sınmamış durğun (axmaz) dalğalar (SD). Tez-tez astanalarla əlaqədardır. Bu axın növü yuxarı axının kiçik dalğalarla üzləşdiyi pozulmuş səthə malikdir.
Ləpələnmiş axın (L). Axın istiqamətində heç bir aydın nümunə və heç bir dalğa olmur. Dalğayabənzər ləpələr qeyri-simmetrikdir və yalnız 1 sm və yaxud ona qədər hündürlükdə olur. Məlumunuz olsun ki, külək ləpələnmiş səth (və bəzi hallarda axmaz dalğalar) yarada bildiyindən qiymətləndirməyə təsir göstərə bilər.
Alt qatdakı suların qalxması (AQ). Alt qatlardan qalxan su səthə çatdığından, məsələn böyük döngələrdə və kiçik şəlalələrdən aşağıda və başlanğıc axından arxada bitkilərin vegetasiya (böyümə) proseslərində su səthinin “qalxması” zamanı baş verir.
Hamar axın (HA) . Pozulmamış səthə malik hərəkət edən su. Sakit axınla əlaqədardır. Heç bir hiss olunmayan axın (HA). Gölməçələr və göl əraziləri ilə əlaqədardır. Suyun heç bir ümumi hərəkəti görünmür.
Şəkil 4. Axın növləri. Sərbəst düşmə
Sugətirici kanal
Xaotik axın
Sınmış durğun (axmaz) dalğalar
Sınmamış durğun (axmaz) dalğalar
Ləpələnmiş axın
Alt qatdakı suların qalxması
Hamar axın
Heç bir hiss olunmayan axın
Hər bir axın növü ölçülməli olan səth ərazisinin 5%-dən artığını əhatə etməlidir, sərbəst düşmə və sugətirici kanal axınları istisna olmaqla, hansıların ki yalnız mövcud olması lazımdır. Qiymətləndirmə formasında hesablanma üçün zəruri olan miqdarlarda mövcud olan bütün substrat növləri dairələnir və nəticədə hesablanır və hər bir TYB üzrə göstərici Cədvəl 7-dən müəyyən edilir. Su üzrə göstərici beş TYB hesablarının orta göstəricisi kimi təyin edilir.
Cədvəl 7. 2.4-cü parametri – axın növlərini qiymətləndirmək üçün cədvəl. Axın növlərinin sayı Göstərici 1 5 2 4 3 3 4 2 >4 1
2.5 Böyük oduncaq tullantısı Parametr böyük oduncaq tullantısının (BOT) sıxlığıdır. Böyük oduncaq tullantısı (BOT) burda orta ölçülü və böyük çaylar üçün ya ən azı 3 metr uzunluğu, yaxud da 30 sm-dən böyük diametri olan, kiçik çaylar üçün isə ölçülərin bu göstəricilərin yarısına bərabər olduğu ağaclar və yaxud ağacların əsas hissəsi kimi müəyyən edilir. Böyük oduncaq tullantısı (BOT) axın kanalında aşkar edilir və tədqiqat zamanı qismən suyun altında olmalıdır. Hər kilometrə 40 ədəd BOT-un təbii vəziyyəti əks etdirdiyi hesab edilir. Əgər böyük oduncaq tullantılarının (BOT) cəmləşməsi mövcuddursa, hər bir individual BOT hesablanır. Bu dəyərlər Şimali Amerikada gəmiçiliyə yararlı çaylardan əldə edilmiş nəticələrə əsaslanır və Almaniyada Mulde çayının aşağı istiqamətinin xəritələşdirilməsi zamanı təsdiqini tapmışdır (Kern və başqaları, 2002). Ağac xəttindən yuxarıda BOT göstəricisi 1 təyin edilir.
Hər bir TYB üçün BOT qeyd edilir və hər km ərazidə BOT-un sayını göstərmək üçün bu dəyər ölçülür. Hesab Cədvəl 8-dən müəyyən edilir. Nəzərə alın ki, əgər BOT burda qoyulmuş həddən kiçikdirsə, o CPOM əsası kimi qiymətləndirilməlidir və əgər əhatə dairəsi bütövlükdə 5%-i keçirsə, bu çay yatağının əsas qatının qiymətləndirilməsi hesab edilir (2.2).
Cədvəl 8. 2.5-ci parametri – Böyük oduncaq tullantısını (BOT) qiymətləndirmək üçün cədvəl. 1 km-dəki BOT- ların sayı Göstərici >40
1 21-40
2 11-20
3 1-10
4 Heç bir
5
2.6 Süni çay yatağı xüsusiyyətləri.
Bu gəmiçilik üçün kanal, yatağın bərkidilməsi, paralel strukturlar, dalğaqıranlar, bəndlər, boru kəmərlərinin kəsişməsi və kolmatajlar kimi tikinti işlərini əhatə edir. Süni çay yatağı xüsusiyyətləri həmişə axın/çay üçün endemik (özünəməxsus) olmayan süni materiallardan düzəldilir. Göstəricilər təsirə məruz qalmış çayın uzunluğuna müvafiq olaraq verilir. Cədvəl 9-a baxın.
Cədvəl 9. 2.6-cı parametri – Süni çay yatağı xüsusiyyətlərini qiymətləndirmək üçün cədvəl. Uzunluğun %-lə ə
Göstərici Heç bir
1 Aşağı (<10%) 2 Bir qədər (10%-50%) 3 Çox (>50%) 4
3. Çay sahili/ Sahilyanı zonanın parametrləri Çay sahili və sahilyanı zonanın parametrləri hər bir TYB-da axının sol və sağ tərəfləri üçün ayrıca qiymətləndirilir. Hər bir parametr üzrə göstəricilərin əvvəlcə bütün TYB-lar üçün orta məxrəci çıxarılır və sonra isə çay sahili və sahilyanı zonanın göstəriciləri (ÇSZG) üç sahilyanı zonanın parametrlərinin orta qiyməti kimi hesablanır.
ÇSZG= (3.1+3.2+3.3)/3
3.1 Təbii sahilyanı vegetasiya Buraya kanalın hər iki sahili boyunca sahilyanı zonada vegetasiya (bitkilərin boy artımı) aiddir. Sahilyanı zona burada sahilə qədər dolmuş səviyyədə aşağı sərhədlə birlikdə 20 metrlik zolaq kimi müəyyən edilir (Şəkil 5). Adalar tədqiqata daxil edilmir. Nəzərə alın ki, ağaclara gəldikdə bu örtük üçün istifadə edilən layihələndirilmiş çardaq sahəsidir və ağacın gövdəsi deyil.
Şəkil 5. Vegetasiyanın qiymətləndirildiyi yerlərdə sahilyanı zonanın müəyyənləşdirilməsi. Sahilyanı zonada torpaqdan istifadə 4 qrupda kateqoriyalaşdırılır və 20 metrlik zolaq sahəsinin faizlə əhatə olunması təxmin edilir.
Təbii sahilyanı vegetasiya: Təbii sahilyanı vegetasiyaya təbii sahilyanı meşənin ağacları və bitki örtüyü və yaxud tək ağaclar (allüvial çay sahillari); süxurdan ibarət sahil əraziləri (ensiz dərələr); qamış bataqlıqları (bəzən aşağı səviyyəli çaylarda) daxildir.
Digər vegetasiya növləri: Otlar, hündür otlar və kollar, çəmənlik, otlaq, yabanı ağaclar.
İdarə edilən torpaqlar: Becərilən torpaqlar, park torpaqları, bağlar, qolf meydançaları və s.
Süni qurulmuş yerlər: Yollar, dəmir yolları, şəhər, sənaye və s.
Piyada keçidləri və cığırlar süni quruluş hesab edilmir. Tədqiqat hər bir yarım-hissədə çayın sol və sağ tərəfləri üçün ayrıca aparılır.
Dəqiq məlumat müxtəlif qrupların həddinə görə verilir: Təbii: >90% təbii vegetasiya. Qalanı: digər vegetasiya növləri. Heç bir süni quruluş və yaxud idarə edilən torpaq yoxdur.
Təbiiyə yaxın: 25-90% təbii vegetasiya. Qalanı: digər vegetasiya növləri. Heç bir süni quruluş və yaxud idarə edilən torpaq yoxdur. Yarımtəbii: <25% süni quruluşlar və yaxud <50% idarə edilən torpaq. Dəyişdirilmiş: 25-50% süni quruluşlar və yaxud 50-75% idarə edilən torpaq. Ciddi şəkildə dəyişdirilmiş: >50% süni quruluşlar və yaxud >75% idarə edilən torpaq.
Təbii vegetasiya növü Göstərici Təbii
1 Təbiiyə yaxın 2 Yarım-təbii 3 Dəyişdirilmiş 4 Ciddi
şəkildə dəyişdirilmiş 5
dakı axın diaqramından istifad edilə bilər.
Şəkil 6. Sahilyanı zonalarda vegetasiyanı müəyyənəşdirmək üçün axın diaqramı
3.2 Sahil bərkitməsi Bu parametrdən möhkəmləndirilmiş sahillərə görə təbii yan dinamikaların məhdudlaşdırılmasını qiymətləndirmək üçün istifadə edilir və sol və sağ sahil üçün ayrıca qiymətləndirmə aparılır. Tədqiqat sahəvi əsaslıdır və 5 yarım-bölmənin hər birində həyata keçirlir. Sahil bərkitmə quruluşlarına məruz qalan çay sahilinin uzunluq faizi sahədə qiymətləndilir.
Tədqiqata faktiki olaraq mövcud olan çay sahilləri daxildir; adaların sahilləri nəzərə alınmamalıdır. Qiymətləndirmə və sahəvi tədqiqata aşağıdakı anlayışlar tətbiq edilir:
Sahil bərkitməsi. Bu, çayın kənarlara doğru hərəkətinin qarşısını alan istənilən quruluşdan ibarətdir. Kiçik çaylarda bu cür quruluşlar adətən daş tökülməsindən və yaxud tikinti daşı dəstindən ibarət olduğu halda, suburaxıcı kanallar adətən dalğaqıran bənd, yamacların üzlüklə bərkidilməsi və paralel quruluşlar vasitəsilə möhkəmləndirilir. Buna görə də həmçinin körpülər və lövbər yerlərində bərkitmə işləri də nəzərə alınmalıdır.
50%-dən
artıq süni
quruluşlar və yaxud 75% idarə edilən torpaq? Bəli Ciddi
şə kildə
dəyişdirilmiş vegetasiya Hesab: 5
Xeyr
25% və 50% arasındakı süni quruluşlar və yaxud 50% və 75% arasında idarə edilən torpaq? Bəli Dəyişdirilmiş vegetasiya Hesab: 4
Xeyr Süni quruluşlar və yaxud idarə
edilən torpaq
mövcuddur? Bəli
Yarım-təbii vegetasiya Hesab: 3
Xeyr
25% və 90% arasındakı təbii vegetasiya? Bəli Təbiiyə yaxın vegetasiya Hesab: 2
Xeyr 90%-dən artıq
təbii vegetasiya? Bəli Təbii vegetasiya Hesab: 1
Dalğaqıran bəndlər: Əgər dalğaqıranlar arasındakı məsafə onların uzunluğundan 1.5 dəfə az və yaxud ona bərabərdirsə, dalğqıran bəndlər sahil bərkitmə xüsusiyətləri kimi hesab edilirlər. Dalğaqıranların sahilə birləşdirildiyi ərazi də bərkidilir (adətən, vahid uzunluqdan <10%).
Paralel quruluşlar: Quruluşlarla mühafizə edilən çay sahilinin uzunluğuna müvafiqdir. Əgər bərk çöküntülər (çınqıl daşı) arabir çay sahilinə əlavə edilərsə, bərkitmə səviyyəsi normal olaraq 10 və 50% arasında götürülə bilər. Əgər sahili 50%-dən artığı bərkidilmişdirsə, 4 və 5 göstəriciləri arasındakı fərq bərkitmənin dərəcəsinə əsaslanır. Əgər yalnız kiçik bir hissə (sahilin aşağı hissəsinə uyğun gələn) bərkidilmişdirsə, göstərici 4 olaraq verilir. Əgər bərkidilmənin həddi normanı keçirsə, o zaman verilən göstərici 5 olacaqdır.
Cədvəl 10. 3.2-ci parametri – Sahil bərkitməsini qiymətləndirmək üçün cədvəl. Uzunluq faizi ilə ifadə edilən sahil bərkitmənin həddi Göstərici Heç bir
1 <10% 2 10-50% 3 Sahil səthinin 50%- dən artıq hissəsi təsirə məruz qalmışdır 4 Bütöv çay sahilinin 50%-dən artığı təsirə məruz qalmışdır 5
3.3 Sahil profili Qiymətləndirmə TYB-lardakı təbii çay sahillərinin uzunluğuna əsaslanır. Düzgün profil verilmiş və bərkidilmiş sahilin canlı aləminin keyfiyyəti əlavə olaraq nəzərdən keçirilir. Tədqiqat həm sol və həm də sağ sahil üzrə aparılır. Təbii sahillərin araşdırılan bölmədəki hissəsinin müəyyənləşdirilməsi bütün çay ölçüləri üzrə sahəvi tədqiqat tələb edir. Təbii və süni sahillər arasındakı fərqləri müəyyənləşdirmək üçün hər bir növ üzrə səciyyəvi xüsusiyyətlərin qısa təsviri verilir.
Təbii sahillər Təbii sahillərə bərkidilməmiş və yaxud çay məcrasının bərkidilməsi işləri vasitəsilə formaca dəyişdirilməmiş bütün sahillər aiddir. Aşınma (eroziya) və genişlənmə sahələri adətən təbii sahilləri təmsil edirlər. Canlı varlıqların keyfiyyətinin qiymətləndirmə üçün müvafiq olduğu dərəcədə çöküntülərlə örtülmüş üzlük sahələri təbii sahillər hesab edilir.
Süni sahil quruluşları Kəsilmiş sahillər və yaxud biomühəndislik. Süni formalı sahillər və ya sahilbərkitmə üçün biomühəndislik üsullarının tətbiq edildiyi sahillər. Müəyyən bir zaman müddətindən (5-10 il) sonra öz təbii müxtəlifliyini yenidən qazanan süni formalı sahillər yarımtəbii hesab edilir.
Ağacla bərkitmə: Bütün sahilbərkitmə texnologiyaları ağac-oduncaq materiallarına əsaslanır (biomühənduslik üsulları istisna olmaqla).
Çaylaq daşları, qabionlar (çay məcrasının yuyulmadan mühafizəsi və sahilbərkitmə işləri üçün istifadə edilən, içərisinə daşlar doldurulmuş sinklənmiş metal şəbəkələr) (açıq ərazi): Daş tökülməsi ilə üzlənmə, böyük parçalanmış hissələri (yəni boşluqları) olan tikinti daşı dəstləri, daş tökülməsi ilə birləşdirilmiş tikinti daşı.
Çaylaq daşı, kərpiclə hörülmə (pozulmamış): Çaylaq daşı, tikinti daşı dəsti, kəpiclər, divarlar, beton səthlər. Dəyişdirilmiş sahillərin olduğu halda, yalnz üstünlük təşkil edən növ nəzərə alınmalıdır. Əgər çaylaq daşları sahilə qismən əlavə edilmişdirsə, ərazi üzrə profil yarımtəbii kimi təsbit edilir.
Süni ikimərhələli kanal. Bu, quru havada su sərfiyyatından artıq dayaz şelf yaratmaq üçün çay sahilinin çaybasara doğru eninə qazıldığı halda baş verir. Daşqın baş verdiyi halda su ikinci dərəcəli kanala axıb tökülür.
Korlanmış: Sahil mal-qara tərəfindən ciddi şəkildə tapdalanmış və yaxud çirkləndirilmişdir. Bura həmçinin, insan fəaliyyəti nəticəsində korlanmış sahil də aiddir.
Bəndlənmiş: Sahilin hündürlüyünü süni şəkildə yüksəltmək üçün salınmış bənd. Sahilin ayrılmaz hissəsini formalaşdırır.
Aşağı bəndsalma: Daşqın potensialını artırmaq üçün salınan, lakin çay kanalından aşağı səviyyədə qurulan və ayrıca landşaft xüsusiyyətini formalaşdıran süni bəndsalma. Kiçik və orta ölçülü axınlarda (<30 metr) bənd kanaldan sonra 5 metrlik həddə hesab edilir, böyük çaylarda (>30 metr) isə aşağı səviyyəli bənd kanaldan sonra 10 metrlik həddə hesab edilir.
Cədvəl 11. 3.3-cü parametri – Sahil profilini qiymətləndirmək üçün cədvəl. Təbii sahilin uzunluğu Göstərici >90 % təbii 1 90-60 % təbiiyə yaxın 2 60-30 % yarımtəbii 3 10-30 % dəyişdirilmiş 4 <10% ciddi şəkildə dəyişdirilmiş 5
Qiymətləndirmənin subyekti təbii (tarixi) çaybasarın səviyyəsi ilə müqayisədə tez-tez daşqına məruz qalan hazırkı çaybasar səviyyəsi və indiki çaybasarda bitkilərin təbii vegetasiyası/torpaqdan istifadədir. Qiymətləndirmə təbii allüvial mühit xüsusiyyətlərini (yəni qurumuş çay yataqları, yan qollu sistemlər və ayırıcı meandrlar kimi istifadəsiz kanallar da daxil olmaqla allüvial meşələr) və becərilən ərazilərdəki torpağın növünü nəzərə alır. Pozulmamış (korlanmamış) çaybasarlar bataqlıq vegetasiyaları, təbii meşələr və/və ya təbii su hövzələri ilə səciyyələndirilir. Bu su hövzələri təbii su kanalı ilə əlaqədə olmalıdır. Çaybasar geoloji/torpaq/morfoloji meyarlara (xəritə və sahə) əsasən müəyyən edilir. Qiymətləndirmə hər bir tədqiqat yarım-hissəsində və çayın hər iki sahilində həyata keçirilir. Nəticələrin bütün tədqiqat yarım-hissələri və tərəflər üzrə orta göstəriciləri çıxarılır və Çaybasar göstəricisi (ÇBG) aşağıdakı kimi hesablanır:
ÇBG=(4.1+4.2)/2 Sahəvi tədqiqat/qiymətləndirmə iki parametri əhatə edir: 1.
2.
Çaybasarda torpaqdan istifadə/təbii vegetasiya. Böyük çaylar boyunca çaybasar allüvial qalıqlar üzərində formalaşan ərazi kimi müəyyən edilir (geoloji xəritələrə istinda edin). Tədqiqat kosmosdan çəkilən şəkillərə, topoqrafik xəritələrə və digər mövcud olan ixtisaslaşmış xəritələrə (vegetasiya xəritələri, canlı mühit xəritəsi, meşəçilik xəritələri, geoloji xəritələr və s.) əsaslanır. Çox böyük çaylarda və yaxud çaybasarların çox geniş olduğu ərazilərdə çaybasar ərazinin sahəvi tədqiqatından vaz keçmək olar. Belə olan halda çaybasar geoloji/torpaq/morfoloji meyarlar (xəritə və sahə) əsasında müəyyənləşdirilə bilər. 4.1 Su basmış ərazi Su basan ərazi burada çaybasarın daşqına məruz qalma potensialı olan hissəsi kimi müəyyən edilir. Qiymətləndirmənin subekti çaybasarın rütubəti saxlamaq funksiyası və onun meandr dəhlizi kimi (morfodinamik kanal miqrasiyası) funksiyasıdır. Buna görə də faktiki olaraq su basmış ərazi köhnə allüvial çaybasarla əlaqədə qiymətləndirilməlidir. Qoruyucu bənd kimi daşqına nəzarət quruluşları da nəzərə alınmalıdır.
Tədqiqat və qiymətləndirmə çaybasarın hər bir hissəsi və sol və sağ sahil üzrə aparılır. Bu parametr yalnız allüvial dərələrdə uyğun gəlir. Tədqiqat tamamilə xəritələrə və mövcud informasiyaya (heç bir sahəvi araşdırma aparılmayıb) əsaslanır və tədqiqat bölməsinə diqqəti cəmləşdirir. Çoxsaylı ayrıca yarım-bölmələrin mövcudluğu halında tədqiqat yarım-bölməsinin yuxarı axınından aşağı axına qədərki bütöv uzunluq nəzərə alınır.
Su altında qalmış ərazi: Hazırkı sel basmış ərazini təyin edin (aktiv çaybasar); onun köhnə təbii allüvial çaybasar hissəsini (geoloji xəritə: allüvial qalıqlar sahəsi) hesablayın. Daşqın tezliyi bu parametr üçün müvafiq deyil.
Qoruyucu/yay bəndləri: Daşqına təsir göstərən su basmış çaybasarın hüdudlarında yerləşən bütün bəndlər (yay bəndləri, köhnə bəndlərin qalıqları və yaxud yol bəndləri). Çay özülünün uzunluq kəsimi ilə əlaqədar bu cür quruluşların mövcudluğu hesablanmaya daxil edilmir, lakin sahə protokolunda qeyd olunmalıdır. Göstərici Cədvəl 12-dən əldə edilir.
Cədvəl 12. 4.1-ci parametri – Çaybasar ərazini qiymətləndirmək üçün cədvəl. Tarixi ə
ilə ə
hazırkı potensial su basmış çaybasar ə
ölçüsü Göstərici 0 %
5 <10% 4 10-50 % 3 >50 % dəyişdirilmiş 2 Bütöv çaybasar* 1 * Əgər heç bir çaybasar yoxdursa və çaya təsir mövcud deyilsə (tipik yayla axını), göstərici 1-dir.
4.2 Təbii vegetasiya/çaybasarda torpaqdan istifadə Təbii çaybasar: (çaybasar meşəsi, bataqlıq və istifadəsiz kanallar). Cəmi tədqiqat yarımbölmə ərazisi ilə əlaqədar təbii və yaxud ikinci dərəcəli meşələr, bataqlıqlar və istifadəsiz kanallarla örtülmüş ərazi çayın hər bir tərəfi üçün təxmini hesablanmalıdır. Qeyri-təbii və yerli olmayan növlərin hissəsi 10%-dən artıq ola bilməz. İstifadəzi kanallar təbii çaybasar ərazisinin bir hissəsi olmaq üçün çayın axın rejiminə qoşulmalıdır (çaya səth vasitəsilə qoşulma və yaxud yeraltı sular vasitəsilə qoşulma).
Qalan ərazidə torpaqdan istifadə. Qiymətləndirmə göstəricisi üçün subyekt yalnız təbii/qeyri təbii torpaqdan istifadə arasındakı münasibətdir. Çayın sahillərinin hər birində qeyri-təbii torpaqdan istifadə növlərinin qeydiyyatı sahə protokolunda qeyd olunmalıdır.
Təbii vegetasiya ilə örtülmüş faktiki çaybasar ərazisinin faizi yarımbölmənin hər bir sahili üzrə hesablanır və hesab Cədvəl 13-ə görə təyin edilir. Yarımbölmədəki hər bir tərəfdən əldə edilən 5 qiymətləndirmənin arifmetik üsulu yekun göstəricilər kimi istifadə ediləcəkdir. Yekun rəqəm də öz növbəsində qiymətləndirmədə onluq dəyər kimi daxl edilir.
Çaybasarı olmayan ensiz dərələrin olduğu halda, təbii çaybasar vegetasiyası hesabı 1-ə bərabər olacaqdır. Cədvəl 13. 4.2-ci parametri – Çaybasar ərazidə təbii vegetasiya/torpaqdan istifadəni qiymətləndirmək üçün cədvəl.
>90 %
1 90-60 % 2 60-30%
3 10-30 % 4
5 Heç bir çaybasar yoxdur 1
5. Hidroloji rejimin qiymətləndirilməsi
Bu qrup parametrlərdən süni təsirlərin yarım-bölmədə hidroloji rejim üzərindəki effektlərini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Süni təsirlərə su-elektrik stansiyası bəndlərinin və onları istismarının səbəb olduğu dəyişikliklər, su götürülməsi (suvarma, su təchizatı və s. üçün) və axına buraxılan sənaye tullantıları aiddir.
Hidroloji keyfiyyət 4 parametr vasitəsilə başlanığıc vəziyyətə nəzərən qiymətləndirilir: biri orta axımdakı dəyişikliyi təsvir edir, biri aşağı axımdakı dəyişikliyi təsvir edir, biri su səviyyəsi tərəddüdlərini ifadə edir və sonuncusu isə tez-tez təkrarlanan süni axım dəyişikliklərinin təsirini təsvir edir, hamısı istinad vəziyyəti ilə müqayisədə. İdeal halda hesablamalar hidroloji qeydlərə əsaslanır. Əgər qeydlər mövcud deyilsə, parametrlər mövcud olan sərfiyyat dərəcələrindən, elektrik stansiyalarından axına buraxılan maddələrin səviyyəsindən, sənaye axıntılarından və s. hesablanır. Digər bir seçim süni təsirdən əvvəl və sonra əsas axım, aşağı axım və yüksək axına dair təqribi məlumatların digər mənbələrdən (qeydə alınmış müşahidələr, ümumi biliklər) əldə edilməsidir.
Hidroloji rejim göstəricisi (HRG) əsas axın, aşağı axın, su səviyyəsi həddi və tez-tez təkrarlanan axın tərəddüdləri üzrə verilmiş rəqəmlərin orta göstəricisi kimi hesablanır:
HRG= (5.1+5.2+5.3+5.4)/4 5.1 Əsas axım Göstərici əsas axının istinad vəziyyətindəki əsas axına nisbətən azalmasına əsaslanır (Cədvəl 14).
Cədvəl 14. 5.1-ci parametri - əsas axını qiymətləndirmək üçün cədvəl Ə
Göstərici Heç bir və ya cüzi (0- 10% təxmin edilən) 1 Orta (10-50% təxmin edilən) 3 Böyük (>50%) 5
Göstərici aşağı axımın istinad vəziyyətindəki aşağı axıma nisbətən azalmasına əsasən qiymətləndirilir (Cədvəl 15). Əgər hidroloji qeydlər mövcuddursa, Q 335 -dən istifadə edilə bilər. Əks halda aşağı axım aşağı axım dövrləri ərzindəki tipik axın hesab edilir.
Cədvəl 15. 5.2-ci parametri - aşağı axını qiymətləndirmək üçün cədvəl Aşağı axında azalma Göstərici Heç bir və ya cüzi (0- 10% təxmin edilən) 1 Orta (10-50% təxmin edilən) 3 Böyük (>50%) 5
Su səviyyəsindəki hədd (Hc/Hr)x100 kimi müəyyən edilir, harda ki Hc orta ildə illik maksimum su səviyyəsi və illik minimum su səviyyəsi arasındakı cari fərqdir və Hr istinad vəziyyətindəki orta illik maksimum su səviyyəsi və orta illik minimum su səviyyəsi arasındakı fərqdir.
Hesablanma su səviyyəsi həddində istinad vəziyyətindən olan dəyişikliyə əsaslanır (Cədvəl 16). Cədvəl 16. 5.3-cü parametri – su səviyyəsi həddini qiymətləndirmək üçün cədvəl
Heç bir və ya cüzi (0- 10%) 1
3 Böyük (>50%) 5
Tez-tez təkrarlanan axın tərəddüdləri adətən turbinlərin işinin qısa müddətə (adətən gündəlik) dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq su-elektrik stansiyalarından aşağıda baş verir. Göstərici tez-tez təkrarlanan axın tərəddüdlərinin ölçüsünə əsaslanır ki, bu da cüzi, orta və böyük kimi qiymətləndirilir (Cədvəl 17).
Cədvəl 17. 5.4-cü parametri – tez-tez təkrarlanan axın tərəddüdlərini qiymətləndirmək üçün cədvəl Su səviyyəsinə/axın dinamikasına təsir Göstərici Heç bir və ya cüzi 1 Orta
3 Böyük
5
ƏLAVƏ: HİDROMORFOLOGİYA – Birgə Sahə Tədqiqatları – KÜR III QİYMƏTLƏNDİRMƏ FORMASI – Struktural xüsusiyyətlər Axın/çay adı: ___________ Sahə adı: _____________ Tarix: ______________ Tədqiqatçı: ________________ Tədqiqatçının Sertifikat nömrəsi: _______________________
Kateq oriya
Parametr TYB 1 TYB 2 TYB 3
TYB 4 TYB 5
YB Göstəricisi
1.
Kanal 1.1 Kanal əyriliyi
1.3 Kanal qısalması
Axın daxili
2.1
Yataq elementl
ə ri
BH/AD/SD/AST/QY/PB BH/AD/SD/AST/QY/PB BH/AD/SD/AST/QY/PB BH/AD/SD/AST/QY/PB BH/AD/SD/AST/QY/PB BH/AD/SD/AST/QY/ PB
2.2 Yarım təbəqə
Ə /QP/ÇD/ÇqD/Q/XT/L P/G/T Ə
/G/T Ə /QP/ÇD/ÇqD/Q/XT/L P/G/T Ə /QP/ÇD/ÇqD/Q/XT/L P/G/T Ə /QP/ÇD/ÇqD/Q/XT/LP/ G/T
2.3 Endəki
fərqlər E:
Q: E:
Q: E:
Q: E:
Q: E:
Q:
2.4 Axın növləri
SD/SK/XA/SD/SmD/L/ AQ/H/HA
SD/SK/XA/SD/SmD/L/A Q/H/HA
SD/SK/XA/SD/SmD/L/ AQ/H/HA
SD/SK/XA/SD/SmD/L/ AQ/H/HA
SD/SK/XA/SD/SmD/L/A Q/H/HA
SD/SK/XA/SD/SmD/ L/AQ/H/HA
2.5
Böyük oduncaq
tullantısı Sayı:
Sayı: Sayı:
Sayı: Sayı:
2.6 Süni yataq xüsusiyy
ə tləri
Axın daxilindəki xüsusiyyətin göstəricisi, ADXG: (2.1+2.2+2.3+2.4+2.5+2.:)/6
3. Sahil
və sahilya
nı zona
3.1 Sahilyan
ı vegetasi
ya
3.2 Sahil
bərkitmə si
3.3 Sahil profili
4.
Çayba sar
4.1 Su basmış ə razi
4.2 Təbii vegetasi ya
ƏLAVƏ: HİDROMORFOLOGİYA – Birgə Sahə Tədqiqatları – KÜR III QİYMƏTLƏNDİRMƏ FORMASI – Hidroloji xüsusiyyətlər Axın/çay adı: ___________ Sahə adı: _____________ Tarix: ______________ Tədqiqatçı: ________________ Tədqiqatçının Sertifikat nömrəsi: _______________________
Kateqoriya Parametr Yarım bölmə göstəricisi 5. Hidroloji rejim 5.1 Əsas axın
5.2 Aşağı axın 5.3 Su səviyyəsi dərəcəsi
5.4 Tez-tez axın dəyişiklikləri Hidroloji rejim göstəricisi, HRG: (5.1+5.2+5.3+5.4)/4
Yüklə 214,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|