qaydalarını bilmədiyindən şahlıq əvəzinə kənizlərlə əyyaşlığa
başladı. Ordu və xidmətçilər
onun nə ilə məşğul olduğunu
gördükdə qudurmağa başladılar, camaatın işi get-gedə xarab
olmağa üz qoydu, ordu və rəiyyət mütilikdən çıxdılar"
1
.
Yeznənin qayına verdiyi ən yaxşı xasiyyətnamə!
Hekayədə sonra Məs'udun düzəlməsindən danışılır. Lakin
tarix onun əksini göstərir.
Soltan Mahmudun ölümündən bir neçə il sonra (1034/5)
Soltan Məs'ud qohumluq münasibətlərinə baxmayaraq,
Təbəristan və Gürganı ələ keçirmək üçün Ziyarilər üzərinə
hücuma keçir, lakin müvəffəqiyyət qazana bilmir, Xorasana
qayıtmalı olur. Səlcuqilər hər tərəfdən Məs'udu sıxışdırmağa
başlayır. Bir neçə ildən sonra, yə'ni 1037-1038-ci illərdə səlcuqi
Rüknəddövlə Əbutalıb Toğrul bəy Məs'udun ordusunu
darmadarın edərək—Nişaburu zəbt edir. Məsciddə onun adına
xütbə oxunur. Bu il Səlcuqi sülaləsinin başlanğıcı hesab edilir,
Amma az keçməzmiş Məs'ud böyük ordu və fillərlə yürüşə
başlayıb Səlcuqiləri Nişaburdan çıxarmağa müvəffəq olur və
Səlcuqilər üzərinə geniş hücuma keçir. Lakin 1040-cı ilin
mayında Dəndanək altında bir
günlük vuruşmadan sonra tam
məğlubiyyətə uğrayır və özünü zorla salamat qurtara bilir.
Həmin ildən sonra Xorasanda Qəznəvilər sülalasinə son
qoyulduğu kimi, Təbəristan və Gürganda da Ziyarilər
xanədanına son qoyulur.
Bə'zi tarixçilər Şərəfülməali Ənuşirəvandan sonra
"Qabusnamə" müəllifi Keykavusun iyirmi bir il və oğlu
Gilanşahın yeddi il hökmranlıq sürdüyünü qeyd edirlər
2
.
1
"Габуснамя", сящ.212.
2
а)
،ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ،ﺖﻳاﺪه ،نﺎﺨﻴﻠﻗ ﺎﺿر
ص ،ﻪﭼﺎﺒﻳد
50
б)
رد ﺚﺤﺑ ،ﺪﻴﺠﻤﻟاﺪﺒﻋ ﻦﻴﻣا ،ﯼوﺪﺑ
،ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ﻩرﺎﺑ
24 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
Lakin bir çox alimlər buna e'tiraz edir. "Qabusnamə"də də
biz bunlara aid heç bir işarə görmürük. Öz nəsilləri haqqında
addımbaşı hekayələr danışan müəllif heç yerdə özünün şahlığına
ya əmirlər əmiri (əmirul'üməra) olduruna kiçik bir işarə də
etmir. Keykavusun nə vaxt evləndiyi, Sultan Mahmudun qızını
nə vaxt aldığı və Gilanşahın nə zaman anadan olduğu da aydın
deyildir.
Bütün bu deyilənlərdən göründüyü kimi, Ziyarilər
xanədanında ən məşhur, ən çox hökmranlıq
sürmüş və şəninə
çoxlu kitablar bağlanmış, mədhlər yazılmış bir şah varsa, o da
həqiqətən "Qabusnamə" müəllifinin babası Şəmsülməali Qabus
ibn Vəşmgirdir və yəqin ki, bir çox tədqiqatçıları
"Qabusnamə"ni onun adı ilə bağlamağa vadar edən də məhz bu
şan-şöhrətdir, çünki doğrudan da öz əsərlərini Şəmsülməaliyə
həsr edən yazıçı və alimlər olmuşdur. Məsələn, Əl-Biruni, Səlib
Nişaburi öz əsərlərinin bə'zilərini Qabusa ithaf etmişlər. Lakin
bütün bunlara baxmayaraq Keykavus, bizim fikrimizə görə də,
(S. Nəfisi, Y. N. Bertels və bir sıra başqa Şərq və Qərb alimləri
bu fikri müdafiə edirlər) öz "Qabusnamə"sini babası
Şəmsülməaliyə ithaf etməmiş və onun adına da yazmamışdır.
Lakin indiyə qədər deyilən fikirlərdən fərqli olaraq, bizim bə'zi
yeni mülahizələrimiz də vardır. Bu mülahizələrə deyilmiş
fikirlərin tənqid və təhlilindən çıxarılan bir nəticə kimi də
baxmaq olar.
Fikrimizə görə, kitabın Keykavusun özü adlandırdığı kimi
"namənin" və ya "nəsihətnamənin"
titul vərəqində heç bir söz
olmamış və o, sadəcə olaraq oğluna "məktub" kimi yazılmışdır.
Oğula, ataya, dosta və sairəyə yazılan "namələrin", "məktubların
məzmunundan asılı olmayaraq, heç bir xüsusi adı olmadığı
kimi, əlbəttə, burada da ad olmamışdır. Bu fikri sübut etmək
üçün yuxarıda Oufidən gətirilmiş misaldan da istifadə etmək
olar. O yazır: "Ünsürülməali oğluna etdiyi nəsihətlər içərisində
belə deyir..." və s. Əgər "Qabusnamə"nin əsl adı "Pəndnamə" və
ناﺮﻬﺗ
1956
ص
260
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
ya "Nəsihətnamə" olsaydı, heç olmasa birisi onun adını çəkərdi,
məsələn, Oufi-filankəs "Nəsihətnamə"sində belə yazır-deyərdi;
ikincisi, bu adı dəyişdirib ona yenidən "Qabusnamə" adı
qoymağa ehtiyac qalmazdı. Madam ki, mə'xəzlər, o cümlədən S.
Nəfisinin adlarını sadaladığı Sənai Qəznəvi (bir hekayəni
olduğu kimi nəzmə çəkmişdir)-"Hədiqətülhəqiqə", Məhəmməd
Oufi-"Cəvameül-hekayat", Qazı Əhməd Qəffari-"Nigaristan",
Nizami Gəncəvi-"Xosrov və Şirin".
Fəridəddin Əttar Nişaburi-
"Əsrarnamə" və "Məntiqüt-Teyr", İbn İsfəndiyar-"Tarix-e
Təbəristan", Xosrov Dehləvi-"Mətləül-Ənvar", Əbdürrəhman
Cami-"Silsilətüz-Zəhəb", Məcdəddin Məhəmməd Hüseyni
Məcdi-"Ziynətül-Məcalis" və Mühəqqiq Səbzəvarı adı ilə
məşhur olan Məhəmməd Bağır "Rəvzətül-Ənvar" əsərində
"Qabusnamə" dən geniş istifadə etmiş, lakin heç yerdə ona
"Nəsihətnamə" və ya "Pəndnamə" demaəmişlər. "Qabusnamə"
əsərinin özündə də onun necə adlandığı göstərilməmişdir.
Kitabda tez-tez təsadüf edilən "mənim öyüdlərimə,
nəsihətlərimə və s. qulaq as" kimi sözlər isə əsərin
"Nəsihətnamə" və ya "Pəndnamə" adlandığına heç də dəlil ola
bilməz. Biz tamamilə başqa tipli kitablarda, dastanlarda,
naqıllarda, hətta tarix kitablarında böyüyün kiçiyə, atanın oğula
yazdığı məktublarda, "namələrdə" belə ifadələrə çox rast gəlirik.
Keykavusun özünün Qabus adlandırılması da təbiidir.Biz
tarixdə belə paralelizmə az təsadüf etmirik.
Məşhur
Ənuşirəvanın atası Keykuvadın tarixdə yalnız I Qubad kimi
tanınması kimə mə'lum deyildir? Keykavus öz əsərini babasının
adına yaza bilərdimi?
Biz yuxarıda Keykavus tərəfindən Şəmsülməaliyə verilən
xasiyyətnaməni, onun qəddarlığını və oğlu tərəfindən tutulub
əvvəl həbs edildiyini, sonra isə öldürülduyünü qeyd etmişdik.
Qabus oğlu İskəndərə, yə'ni Keykavusun atasına da elə bir
böyük yaxşılıq etməmişdi ki, onun xatirinə belə bir iş görülmüş
olsun. Keykavus "Qabusnamə"də atası haqqında çox böyük
razılıq hissi ilə danışır. Əgər Keykavus kitabı atasının adı ilə,
məsələn, "İskəndərnamə" adlandırsaydı, bu daha çox inandırıcı
olardı. Bu onun, heç olmazsa zəhmət haqqısı kimi səslənərdi.
Axı Keykavusun bütün bilikləri yalnız atası İskəndərin sə'yi
nəticəsində əldə edilmişdi və müəllif "Qabusnamə"də bir neçə
yerdə atasına çox minnətdar olduğunu deməkdən çəkinmir.
Şəmsülməali haqqında isə belə bir razılıq və ya minnətdarlıq
yoxdur. Yalnız öz ata-babalarının adını çəkəndə onu da qeyd
edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ana tərəfi daha çox tə'riflənir,
26 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
onlar
bir tərəfdən Sasani, digər tərəfdən Qəznəvilərlə qohumluq
əlaqələri ilə bağlıdır. Bundan əlavə, kitabın qarşısında qoyduğu
məqsəd də onun Şəmsülməaliyə həsr edilə biləcəyinə əsas
vermir. Kitabın başlıca məqsədi Gilanşaha xoşbəxt bir həyat
qurmağa kömək etmək, ona bir ağ gün ağlamaqdır. Belə
olduqda, ehtiyatlı, oğluna hər mühitə alışmağı məsləhət görən,
hər şəraitdə fayda götürməyə çalışmağı təbliğ edən Keykavus
kitabı dövrünün hökmdarlarının birinin adına bağlayıb oğluna
yaxşı bir vəzifə də duzəldə bilərdi, Qəznəvilərlə qohumluğu
daha möhkəmlədər, Səlcuqilərin könlünü ələ ala bilərdi. Kitabı
Şəmsülməalinin adına yazmağın
isə o dövrdə Keykavus uçün
heç bir əhəmiyyəti yox idi.
Bütün bu deyilənlərə əsasən biz elə güman edirik ki,
kitabın əslində heç bir adı olmamışdır, sonradan onu haqlı
olaraq, "Qabusnamə" adlandırmış və burada Qabus adı altında
müəllifin babasını deyil, məhz özünü nəzərə almışlar.
* *
*
"Qabusnamə" əsərinin tarixi tədqiqi köstərir ki, o, az bir
müddət içərisində böyük şöhrət tapmış, öz əsrindən başlamış
indiyə qədər dönə-dönə üzü köçürülmüş, daş və mətbəə çapları
olmuş və dünyanın bir çox mədəni dillərinə tərcümə edilmişdir.
Şərqin böyük alim, şair, tarixçi və dövlət xadimləri yeri gəldikcə
ona müraciət etmiş və hər kəs özünə lazım olduğu şəkildə ondan
istifadə etmişdir. "Qabusnamə" bu gün də öz əhəmiyyətini
itirməmişdir. O, öz əsrinin bir sıra
tarixi hadisələrini
aydınlaşdırmaq, o zamankı İran feodalizm cəmiyyətinin daxili
ziddiyyətlərini açıb göstərmək, din və təriqət çarpışmalarını ifşa
etmək üçün də müəyyən əhəmiyyətə malikdir. "Qabusnamə"
müəllifin və onun mənsub olduğu, iflasa üz qoymuş mülkədar-
feodal təbəqəsinin əxlaqını, mə'nəvi yoxsulluğunu açıq-aydın
göstərmək, din xadimlərinin-qazı, molla, rövzəxan və
başqalarının ikiüzlülüyünü meydana çıxarmaq üçün də
səciyyəvidir.
"Qabusnamə" sovet oxucuları üçün məhz bu nöqteyi-
nəzərdən maraqlıdır. "Qabusnamə" müəllifinin bu barədə
dediyinə isə şübhə etməyə heç bir əsas yoxdur. O, əsərin
əvvəlindən sonuna qədər öz sinfini sədaqətlə müdafiə edir.
Lakin bu kitab doğma oğulla olan məhrzəmanə bir söhbət, daha
dəqiqi, dünyadan köçməkdə olan bir atanın oğluna vəsiyyətidir.
Oğula da yalan danışmaq, özü də ölüm ayağında? Yox!
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib