Microsoft Word Qarabag muharibesi doc
Yüklə 5,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 Şuşaya yaxınlaşdılar. Zəngəzurun qəza rəisi 1918 -ci ilin sentyabrında Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi hesabatda bildirirdi ki, Andronikin quldur dəstələri tez-tez kəndlərə hücum edir, dinc əhalini qətlə yetirirlər. Bu şəraitdə Azərbaycan hökuməti düzgün qərar qəbul edərək ayrıca ərazi-inzibati vahid–Qarabağ general qubernatorluğu yaratdı. Bu qərar 1919- cu il yanvarın 29-da verildi və mərkəzi Şuşa şəhəri olmaqla general-qubernatorluğa Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları daxil edildi. Xosrov bəy Sultanov general-qubernator təyin edildi. Xosrov bəy Sultanovun səyləri nəticəsində ermənilərin aramsız hücumlarının, terror aktlarının qarşısı alındı. Xosrov bəyin təşkil etdiyi müdafiə dəstələri erməniləri bir neçə istiqamətdə məğlubiyyətə uğratdılar və nəticədə düşmən geri çəkilməli oldu. Azərbaycan hökumətinin daxildə və xaricdə apardığı uğurlu siyasət, həm hərbi, həm də diplomatiya sahələrində əldə etdiyi nəticələr ermənilərin məkrli niyyətlərini həyata keçirmələrinə imkan vermədi. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü qorumağa qadir olduğunu nümayiş etdirdi. Dünya birliyi isə öz müstəqilliyini qorumağa qadir olan dövlətin iradəsi ilə hesablaşmalı oldu. 1920-ci il yanvarın 11-də dünyanın yeni xəritəsinin müəyyən edildiyi Paris sülh konfransında Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, süveren hüquqları, müstəqilliyi tanındı. Ermənistanın əsassız iddialarının qurbanına çevrilmiş Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın ayrılmaz əraziləri kimi tanındılar. Azərbaycanın qərb sərhədləri 2300 il əvvəl olduğu kimi yenə də indi Ermənistan deyilən ərazilərin mərkəzində yerləşən Göyçə gölünün üzərindən keçirdi. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı nifrətini və vəhşiliklərini əks etdirən çoxsaylı faktlardan yalnız bir neçəsini diqqətə çatdırırıq: * Çox yerdə camaat silahları olmadığına görə canlarını qaçmaqla qurtarırdılar. İrəvan mahalının Mənkus kəndində qoca bir kişi Novruz Kazım oğlu 1905-ci ilin iyununda camaatın qaçmasının qarşısını almağa çalışdı. O, hündür bir yerə çıxıb deyirdi: “Hara qaçırsınız? Istəyirsiniz bizi başqa millətlərin yanında başıaşağı edəsiniz? Məgər bu qaçmaqla ermənilər bizi boşlayacaqlar?! Bunların qabağından qaçdıqca daha cürətli olacaqlar”. Ermənilər kəndə girəndə Novruz kişi axıracan döyüşdü, sonda əsir düşdü. Ermənilər onun ağır işgəncələrdən sonra başını kəsdilər, onun başını Tirabat kəndinin keşişi Ayrapet kəsdi. * Ağdərə rayonunun Umudlu kəndinin camaatı o vaxt çox dəhşətli qırğına məruz qalmışdır. 1905-ci il dekabrın 28-də 500- dən artıq əhali yığışaraq qonşu kəndlərə getmək istəyir. Yolda qonşu erməni kəndinin kəndxudası Abram onlara rast gəlir və aldadaraq özlərinin Heyvalı kəndinə aparır. Gecə erməni silahlı dəstələri onlara hər tərəfdən hücum edir, hamısını qırırlar, yalnız 30 nəfər canını qurtarıb qaça bilir. Ermənilər kişilərin hamısının başını diri-diri kəsdilər, arvadların bir hissəsini saxlayıb, qalanlarını öldürdülər, hamilə qadınların qarınlarını xəncərlə yardılar. Bir ananın gözləri qarşısında 4 övladının başlarını diri-diri kəsdilər. * Ordubadın Saqqarsu kəndində ermənilər 62 qadının və bir uşağın meyidlərini doğrayaraq bir yerə yığmışdılar. Molla Həsən Əfəndini tikə-tikə etmişdilər. Həsən Əfəndinin öldürüldüyü yerdən bir palaz parçası tapıldı. Palazı kənara çəkəndə 15 nəfər körpə uşağın kəsilmiş başları və bir-birinə qarışmış bədənləri göründü. * Şuşa qalasının şərq tərəfində sonralar Bağırqan dağı deyilən yerdə bir uca qaya var idi. Orada Avan adlı erməninin dəstəsi yerləşmişdi. O, əmr etmişdi ki, harda müsəlman tutsalar, oraya gətirsinlər. Tutulmuş müsəlmanı orada soyundurur, boynunun ardından dərisini bir az soyur, sonra ağacın budağını əyib dərinin soyulmuş hissəsinə bənd edir və budağı buraxırdılar. Sürətlə yuxarı qalxan budaq həmin adamın dərisini diri-diri soyub çıxarırdı. Həmin adamın bağırtısı göyə qalxırdı. Ona görə də xalq bu dağa “Bağırqan” adı vermişdi.
13 * 1918-ci ilin martında Bakı qırğınlarının şahidi olmuş Kulner familiyalı bir alman 1925-ci ildə öz ölkəsində belə yazırdı: ermənilər müsəlman məhəllələrinə soxulur, qarşılarına çıxan hər kəsi öldürür, qılıncla parçalayır, süngü ilə deşik-deşik edirdilər, evləri yandırır, uşaqları yanan evlərin içərisinə atır, onların diri-diri yanmalarına tamaşa edirdilər. Üç-dörd günlük südəmər körpələri süngülərin ucuna taxırdılar. Qırğından bir neçə gün sonra bir çaladan çıxarılan 82 müsəlman cəsədinin qulaqları, burunları kəsilmiş, qarınları yırtılmışdı. * Zəngəzurun Tat kəndində ermənilər öz həkimlərinin məsləhəti ilə sağlam görünən müsəlman kişi və qadınların başlarını diri-diri kəsib qanlarını xüsusi qablara yığırdılar. Həmin kənddən 70 uşağın qarnına süngü keçirib yolun qırağına düzmüşdülər. Həmin kənddən İbrahim adlı bir gəncin qollarını bağlayıb itlərin qabağına atmışdılar, itlər onu parça-parça etmişdilər. * Ermənilər Zəngəzurun Fərəcan kəndindən Həsən və Həsənalı adında 2 qardaşı ələ keçirirlər. Həsənin ayaqlarına nal mıxlayırlar, qızdırılmış şişlərlə gözlərini ovur, sonra isə balta ilə əl-ayaqlarını doğrayırlar. Həsənalının bədənini isə diri-diri tikələyib yerə atırlar.
Cənubi Qafqazın yenidən Rusiyanın nəzarəti altına qayıtması regionda siyasi vəziyyəti dəyişdirdi. Yeni şərait aldadıcı ad altında Rusiya imperiyasının bərpa olunması, müstəqillik atributlarının aradan qaldırılması ilə səciyyələnirdi. Moskva rəhbərliyi Cənubi Qafqaz respublikalarını formal muxtariyyət hüququ ilə imperiyanın tərkibinə daxil edirdi. Bu şəraitdə “müttəfiq respublikalar” üçün daha çox ərazinin faktiki nəzarətdə saxlanılması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Rusiya Cənubi Qafqazda xristian Ermənistan və Gürcüstanın daha çox ərazilərə nəzarət etməsində, həmin ərazilərin erməniləşdirilməsi və gürcüləşdirilməsində maraqlı idi. Ona görə də Rusiya regionda möhkəmləndikdən sonra Azərbaycan-Ermənistan və Azərbaycan-Gürcüstan arasındakı “mübahisəli ərazilər” deyilən məsələləri dərhal ikincilərin xeyrinə həll etdi. Beləki əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olan Dərələyəz, Göyçə, Zəngibasar mahalları Ermənistana, Borçalı mahalı isə Gürcüstana verildi. Ermənistan bununla kifayətlənməyərək yaranmış vəziyyətdən, Rusiyanın uyğun mövqeyindən daha geniş şəkildə yararlanmağa çalışırdı. Ermənistan sovet rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycanın Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur bölgələrinə iddialar irəli sürüldü. Moskva dərhal bu iddiaları dəstəklədi və Azərbaycanın kommunist rəhbərlərinə təzyiqləri güclənirdi. Azərbaycan rəhbərliyi Moskvanın təzyiqləri qarşısında davam gətirməyərək 1920-ci il noyabrın 30-da və dekabrın 1-də Zəngəzurun Ermənistana verilməsi haqda bəyanatlarla çıxış etdi. Moskva Azərbaycanı güzəştlərə məcbur etmək üçün “proletar beynəlmiləlçiliyi” deyilən gülünc təbliğat vasitələrindən istifadə edirdi. Azərbaycan rəhbərliyində Zəngəzurun Ermənistana verilməsinə qarşı çıxan xeyli qüvvə var idi. Bu məsələ bir neçə dəfə müxtəlif səviyələrdə müzakirə olundu. Lakin bu bölgəni xilas etmək mümkün olmadı. Zəngəzur mahalı iki hissəyə bölünərək, 4505 kv.km ərazisi Ermənistana verildi. Başdan-başa azərbaycanlıların yaşadığı Naxçıvanla Azərbaycanın digər ərazilərinin arasında yalnız azərbaycanlıların yaşadığı Zəngəzur Ermənistan ərazisi elan olundu. Bu, tarixdə görünməmiş absurd bir qərar idi. Digər tərəfdən isə, ermənilər Zəngəzurdan sonra Naxçıvanı da ələ keçirəcəklərinə ümid edirdilər. Naxçıvanın da taleyi ciddi təhlükə qarşısında idi. Rusiya Naxçıvanın Ermənistana verilməsini təkidlə tələb edirdi. Azərbaycan Zəngəzuru güzəştə getdikdən sonra Naxçıvana erməni iddialarını qəti şəkildə rədd etdi. Ermənistan Zəngəzur məsələsi ətrafında hələ də mübahisələrin davam etdiyini nəzərə alaraq Naxçıvanla bağlı ilkin mərhələdə təkid etmədi və 1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvana heç bir iddiasının olmaması ilə əlaqədar rəsmi bəyanat verdi. Lakin ermənilər az sonra Naxçıvan məsələsini yenidən gündəmə gətirdilər. Yalnız işə Türkiyənin qarışması
Yüklə 5,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|