Məşhur xeyriyyəçi Mahmud Ağa və naməlum muğam universiteti
29
kürsülü evinin geniş həyətində böyük bir
tehranı qol-budaq
atmışdır. Qocaman ağac yayda sərinlənmək üçün əvəzsiz idi və
onun çətirinin kölgəsində azı 20-30 nəfər rahat dincələ bilirdi.
Tut ağacından aralı yerləşən çarhovuzun dörd tərəfi gül-çiçəyə
bürünmüşdü. Əsrarəngiz çiçəklərin ətri lap gendən həyətə ayaq
basanları məst edər, ayrı bir sehirli dünyaya alıb aparardı».
Mahmud Ağa 5-6 yaşı olanda, babası Cavad Ağa 60-70
yaşında ağsaqqal, sinədəftər və müdrik bir insan idi. Bu illərdə
Əhməd Sultan Mustafa xanın övladları ilə oturub-dururdu.
Özünə yaxşıca şərait də qura bilmişdi. O, həm də Şamaxının
ziyalıları - şair, xanəndə və aşıqları ilə yaxınlığından zövq
alardı. Bəzən onları qurduğu məclislərə dəvət edirdi. Bu
məclislər
getdikcə böyüyər, püxtələşər və kamilliyi ilə bütün
şəhərə səs salardı. 15-16 yaşlı Mahmud Ağanın musiqiyə,
poeziyaya rəğbəti get-gedə artır, tara meyil salır. Pəstən oxumağa,
muğam və təsnifləri ifa etməyə başlayır. Atasının qurduğu musiqi
məclisinə dəvət etdiyi, vaxtilə Mustafa xanın sarayında
məşhurlaşan sazəndələrlə tanış olur, onlarla ünsiyyətdən
faydalanaraq, muğamların sirlərinə dərindən yiyələnir.
Bax beləcə, aylar ötdü, illər dolandı. Əhməd
Sultan
qızlarını ərə verdi. Artıq kamilləşən Mahmud Ağa atası ilə
Şamaxıda mükəmməl ədəbi-musiqi məclisi qura bildi. Nəhayət,
o, musiqi və klassik poeziyaya bilicisi kimi, ərəb-fars dillərini
kamil bilən, eyni zamanda rus dilinə aşina olan mükəmməl
ziyalı kimi yetişərək Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin
incəliklərinə sahib oldu. Ata-ana belə qərara gəlirlər ki, ilk
əvvəl bircə oğulları üçün gözəl bir saray tikdirsinlər. Saray-
mülkün yerini İmamlı məhəlləsinin
Pirani-Şirvan məhəlləsi
səmtindəki bağlarında müəyyənləşdirirlər.
Bu illərdə qonşuları, böyük memar, dostu
Qasım bəy
(1711-1874) Şamaxıda çox saraylara layihələr hazırlamışdı.
Əhməd Sultan fikrini Qasım bəyə açır, o
da xüsusi bir layihə
hazırlayır; üçmərtəbəli füsunkar bir saray layihəsi. Əhməd bəy
Şamaxının məşhur ustalarını bir araya gətirir, Sündü kənd daş
Seyfəddin Qəniyev, Səadət Veysova
30
karxanalarına da adamlarını göndərir. Daşların gətirilməsi üçün
20-30 kəl arabası təşkil edirlər. Sündü kəndindən 20 nəfər tağ
yonan usta tapırlar. Bu işləri qonşusu, İmamlıda, Sarıtorpaqda
tikilən imarətlərin baş ustası olmuş Kərbəlayi Mürşüdə
(o,
Azərbaycanda ilk ali təhsilli memar Zivər bəy Əmədbəyov
Gəray bəy oğlunun (1873-1925) dayısı) həvalə edilir
.
Sultan
Əhməd imarətin hazırlanmasında alış-veriş işlərinə nəzarəti
qızı Səlminin ömür-gün yoldaşı Səlim bəyə həvalə edir.
Baş usta Kərbəlayi Mürşüd saray-mülkün layihəsini
sonuncu dəfə Qasım bəylə müzakirə edib, Əhməd Sultana
təqdim edir. Əhməd Sultan oğlu Mahmud Ağa ilə layihəni xeyli
müzakirə edir, məsləhətlərini baş ustaya bildirdilər. Üçmər-
təbəli sarayda qonaqlar üçün geniş salonlar, ədəbi
və musiqi
məclisləri, musiqi alətləri, kitabxana və qonaqların qəbulu və. s.
üçün zallar və otaqlar nəzərdə tutulur.
Ata və oğul böyük
zalları genişləndirmək, külafirəngini
artırmaq, girişdə çarhovuzun yaradılması şərti ilə inşaat işlərinə
başlanmasına qərar verirlər.
Mahmud Ağa sarayında musiqi məclisi
Seyfəddin Qəniyev, Səadət Veysova
32
Sarayın həyətində istirahət guşəsi - gül bağçaları və s. yaradılır.
Təəssüf ki, Azərbaycan memarlığının əsrarəngiz nümunələrindən
biri olan bu saray 1859-cu il zəlzələsində yerlə-yeksan olur. Mah-
mud Ağa da sarayı ikinci dəfə bərpa etdirir. Qəzavü-qədərin tərs-
liyindən 1902-ci il zəlzələsi də divarlarına Azərbaycanın qüdrətli
sənətkarlarının səsi, avazı hopan, ən
gözəl və unudulmaz musiqi
məclislərinə qollarını açan və bənzərsiz səhnələrə şahidlik edən
sarayı minlərlə hədiyyə, əlyazma, musiqi alətləri və şəkilləri ilə
birlikdə təkrarən yerlə-yeksan edir.
Haşiyə: O zaman artıq nə Əhməd Sultan, nə də ki Mahmud
Ağa sağ idilər. Ata və oğulun ucaltdığı saray dağılsa da, onlar
özləri ilə axirət dünyasına gördükləri saysız-hesabsız nəcib işlərin,
xeyirxah əməllərin və yaxşılıqların uzun siyahısı ilə qovuşdular.
Şamaxı. Mahmud Ağanın 1902-ci il zəlzələsi vaxtı
dağılmış sarayının görünüşü
Məşhur xeyriyyəçi Mahmud Ağa və naməlum muğam universiteti
33
***
Vaxtilə fransız yazıçısı A.Düma Şamaxıya
gələndə Ağa-
nın qonağı olur. Sarayı görəndə təəccübünü gizlədə bilmir və
sonralar heyrət içində
yazır:
«Mahmud bəyin evi
Dərbənddən Tiflisə qədər
gördüyüm evlərin ən gö-
zəli idi. O, Şərq memarlıq
üslubunda tikilimiş qiy-
mətli bir imarət idi. Biz
adamı valeh edən, gö-
zəlliyini sözlə ifadə etmək,
qələmlə
təsvir etmək
mümkün olmayan, çox
zəngin, şərqsayağı bə-
zədilmiş bir salona daxil
olduq. Qonaqlar qızılı
haşiyəli döşəkçələrin üs-
tündə oturmuş, al-əlvan,
qumaş mütəkkələrə dir-
səklənmişdir. Salonun o
başında incə naxışlarla
bəzədilmiş, şəbəkəli böyük və hündür pəncərələrin yanında
üç rəqqasə və beş çalğıçı vardı» (2; 86-87).
***
Aylar ötdü, illər dolandı. Əhməd Sultan ömür-gün yoldaşı
Gövhər bəyimlə yeğanə oğlu Mahmud Ağa üçün toy etməyi
qərarlaşdı. Valideynlər gəlinlərini də tez zamanda seçdilər. Ya-
xın qohumu, dostu, məclisin ən fəal iştirakçısı, muğam aşiqi
S.Ə.Şirvaninin yaxını,
Sultan bəyin qızı Qəmər xanımı.