Microsoft Word Rehim m son doc



Yüklə 2,86 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/137
tarix26.09.2017
ölçüsü2,86 Kb.
#1489
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   137

 
35
müəyyən böhranlı  şəraitdə ümumi Avropa sosialist inqilabı baş verəcəyi 
ideyası irəli sürüldü. 
XIX  əsrin sonlarında rus xalqçılarının terrorizminə son qoymaq 
üçün Çar hökuməti Rusiyada marksizmin yayılmasına yardım göstərməyə 
başladı. Rus marksisti V.İ.Lenin K.Marksın fəhlə inqilabı haqda fikirlərini 
inkişaf etdirib sosialist inqilabının ayrıca götürülmüş bir ölkədə -- Rusiya-
da qələbəsinin mümkünlüyü ideyasını ortaya atdı. Amma Birinci Dünya 
Müharibəsi dövründə bu fikir dünya sosialist inqilabı ideyası ilə tamam-
landı. Rusiyada sosialist inqilabı qalıb gələndən sonra rus bolşevikləri 
dünya inqilabını  həyəcanla gözləyirdilər. Müharibə bütün qərbi Avropa 
ölkələrini böhranlı bir hala gətirmişdi. Lakin dünya inqilabı baş vermədi. 
Rus marksistlərinin bir ölkədə sosial ədalət – sosializm və kommunizm 
yaratmaq niyyətləri 1990-cı ildə SSRİ-nin dağılması ilə iflasa uğradı. 
Marksizmin sosial ədalət qurmaq barədə maarifçi nəzəriyyəsinin 
əsas xüsusiyyəti onun inqilabiliyi – zora və silaha əsaslanması idi. Mark-
sistlər ədalətsiz Burjua cəmiyyətini ancaq zorakı dağıtmaq yolu ilə dəyiş-
məyi mümkün sayırdılar. 
Darvinizm və pozitivizm. Avropa maarifçilərinin digər qanadı 
cəmiyyətdəki ədalətsizliklərin azaldılmasını ancaq təkamüllə əlaqələndirir 
və inqilabları, zorakılığı ziyanlı və bəhrəsiz sayırdılar. İngilis təbiətşünası 
Çarlz Darvin (1809-1882) heyvanların növlərinin və insanın təbii seçmə 
və bioloji təkamül nəticəsində yaranması barədə  nəzəriyyəni hazırladı. 
İnsanın insanabənzər meymundan yaranmasını  əsaslandırdı. Darvinizm 
həqiqi elmi nəzəriyyə idi, hələ XIX əsrdən böyük populyarlıq qazandı. 
Təkamül nəzəriyyəsinə tərəfdar olan maarifçilər inqilabı zorakılığı antihu-
manizm kimi rədd edirdilər. Onlara görə, yalnız sabitlik və  cəmiyyət 
daxilindəki qanun çərçivəsində gedən rəqabət sağlam mühit və iqtisadi, 
sosial çiçəklənmə yaradır. 
Pozitivizm də marksizmin inqilabiliyinə qarşı, sovet Rusiyasının 
zorakı yolla kommunizm nəzəriyyəsini yaymaq təşəbbüslərinə qarşı ABŞ-
da yaranmışdı. Bərabərlik və demokratiya kimi ənənəvi maarifçi dəyərlərə 
əsaslanan pozitivistlər ABŞ-dakı iqtisadi tərəqqini SSRİ-yə qarşı qoyur və 
bu tərəqqinin nəzəriyyəsini yaratmağa çalışırdılar. Pozitivistlər sosial tə-
rəqqinin əsas mənbəyini insanların faydalı fikirlərində və işlərində görür-
dülər. Pozitiv, yaxşı, ümumi mənafe üçün gərəyli işlər görmək nəzəriyyəsi 
həm də Amerika işbazlığı  və pulgirliyi ilə bağlı idi. SSRİ-nin dağılması 
sosial təkamül nəzəriyyəsinin daha həyati olduğunu nümayiş etdirdi. 
 
 
 


 
36
1.4.4. Maarifçi ədəbi şərh kanonları və onların  
əsas tarixi formaları (ədəbi epoxalar) 
 
Ədəbi kanonlar və cərəyanlar hər konkret tarixi dövrün hakim ədəbi 
şərh prinsiplərinin və  ədəbiyyatı anlama və onun barədə  təsəvvürlərin 
məcmusudur. Bu cərəyanlar sanki dövrün ədəbiyyatşünaslıq dərslikləridir. 
Lakin heç bir ədəbi cərəyanın bir dərsliyi mövcud deyildir. Hər  ədəbi 
cərəyan öz dövrünün ədəbi təsəvvürlərinin qabaqcıl xüsusiyyətlərini, 
yeniliklərini ifadə edir. Bu mənada cərəyanlar həmişə  ədəbi tərəqqinin 
tarixi mərhələlərini ifadə edir. Belə geniş tarixi ədəbi məna daşıdığı üçün 
cərəyanlar çox mürəkkəb və çoxtərəflidir. Bunun bir səbəbi  ədəbi 
cərəyanların içində də daim inkişaf və yeniləşmə getməsi ilə, ikinci səbəbi 
isə  hər  ədəbi cərəyanın bir neçə yazıçı  və  şair tərəfindən yazılan bədii 
əsərləri əks edən ədəbi manifestlərə əsaslanmasıdır. 
O biri tərəfdən artıq intibah dövründən başlayaraq Qərbi Avropada 
ümumi bir ədəbi proses meydana gəlir. Bu ümumiliyin içində ədəbi cərə-
yanların milli dilə  və  ədəbi  ənənəyə  əsaslanan milli variantları, milli 
ədəbiyyatlarda təzahürü də vardır. Bu da ədəbi cərəyanları mürəkkəbləşdi-
rən və onların müxtəlif spesifik milli variantlarını yaradan mühüm şərtdir. 
 
 
1.4.5. Klassisizm epoxası 
 
İntibah dövründən başlayan maarifçi ədəbiyyat anlayışının tarixini 
ədəbi yaradıcılığın məqsədlərinə münasibət baxımından iki mərhələyə 
ayırmaq olar. Bunlardan birincisi ədəbiyyatın klassik anlayışı, ikincisi 
isə ədəbiyyatın burjua anlayışı adlana bilər. 
Ədəbiyyatın klassik anlayışı ədəbi işə hələ dini ədəbiyyat dövründə 
olduğu kimi mənəvi bir iş kimi, elitar vərdiş kimi baxırdı. Məsələn, şərqdə 
sufilər özlərini ariflər sinfi, cəmiyyətin qaymağı sayırdılar. Klassik anla-
yışda  ədəbiyyat birbaşa gəlir  əldə etmək və dolanışıq mənbəyi olmaqla 
bağlı deyildir.  
Ədəbiyyatın burjua anlayışı isə peşədir, maddi dolanışıq mənbəyi-
dir. Bu iki anlayış arasında rəqabət və mübarizə əsrlər boyu davam etmiş-
dir. Klassik ədəbiyyat anlayışının tərəfdarlarının  ədəbiyyat haqda təsəv-
vürlərinin məcmusunu klassisizm (latınca nümunə, qalıb, ehkam, kanon 
deməkdir) adlandırmaq olar. 
Klassisizm tərəfdarları keçmiş ədədi ənənəyə – dini kitablara, Antik 
ədəbiyyata, intibah klassiklərinin təcrübəsinə  pərəstiş edirlər və ora 
meyllidirlər. Onların süjetləri və janrları bu mənbələrdəndir, müasirlik on-


 
37
lar üçün maraqsız və mənasızdır və hətta bir halda biədəb bir məzmunun 
daşıyıcısıdır. Bu mənada klassisizm milli simadan məhrumdur, regional 
mədəniyyət hadisəsidir. Ona görə klassisizm tərəfdarları  qədim janrları 
dəyərli və əbədi sayır, bu janrları davam etdirirlər. Qərbdə bu ilk növbədə 
faciə  və komediyadır. Klassistlər üçün klassik janr qaydalarına  əməl 
etmək həqiqi sənətkarlığın əsas meyarlarından biridir. Bualonun 1674-cü 
ildə şeirlə yazdığı “Poetika sənəti” adlı traktatı qərbdə klassist kanonların 
ən yaxşı şərhi hesab olunur. Bualo dramda yer, zaman və hadisə vəhdəti-
nin şərhini də vermişdir. Bu tələbin məqsədi səhnə üçün yazılan əsərlərin 
tamaşaya qoyulmasını asanlaşdırmaq idi. Hadisə, zaman və məkan vəhdəti 
pyesi bir dekorasiya fonunda oynamağa imkan verirdi. Bualonun kitabı 
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur.
2
 
Klassisizmdə  hələ tam və müasir mənada müəllif yaradıcılığı 
yoxdur. Klassiklərə bənzəmək, onlara təqlid etmək, mütləq əvvəllər işlən-
miş süjetlərə müraciət etmək, müasir həyatı  ədəbiyyat üçün maraqsız və 
bayağı hesab etmək, sosial məsələlərdən uzaqlıq əsas ədəbi prinsiplər idi. 
Klassisizm bütün hallarda kitab ədəbiyyatıdır, onun üzü həyata yox, 
həmişə keçmiş klassik yazıçılara və nümunələrə istiqamətlidir. Çünki o 
zaman  ədəbi  əsərdə müasir həyata müraciət etmək, sənətdə orijinal yol 
tapmaq  ədəbi yaradıcılıq dəyərləri və  təsəvvürləri kimi hələ yox idi. 
Müasir həyatdan yazmağın əhəmiyyətini romantiklər tarixilik prinsipi ilə 
birgə tapdılar. Klassiklərdə keçmiş  hələ mifik bir ələmdir, onlar üçün 
tarixi və milli dəyər və ünvanlar yoxdur. Ona görə orijinallıq, müasirlik 
dəyərləri klassisizm tərəfdarları üçün əhəmiyyətsizdir.  
Klassist yaradıcıların əksəri saraylarda yaşayırdı və öz hökmdarını 
həmişə  mədh edirdilər. Belə  mədhi müasir həyata maraqla qarışdırmaq 
olmaz. Mədhiyyə ədəbi yaradıcılıqdan daha çox, hökmdarla şair arasında 
şəxsi münasibətdir, onun əsas stimulu hökmdarın rəğbətini qazanmaqdır, 
əslində isə maddi təmənnadır. Qərbdə klassisizm əsasən antik ədəbiyyatla 
bağlı idi, onun süjet və janrlarına  əsaslanırdı. XVIII əsrə  qədər müxtəlif 
ədəbiyyatlarda Homer dastanlarına, Yunan süjetlərinə, antik ədəbiyyatın 
şairlərinə, lirik formalarına təqlid və nəzirələr yazılırdı. 
Şərq klassisizmi. Müsəlman aləmində Allaha şərik qoşmaqla bağlı 
mistik qadağa ümumən Qurandan və sünnədən əlavə yazılı mətnlərə belə 
spesifik və çox vaxt düşmən münasibət yaratmışdır. Lakin Allahı  mədh 
edən  şeirlər yazmaq ənənəsi çətinliklə olsa belə, müsəlman  ələmində  də 
yayılmışdır. Bu ənənəni sufilər yaratdılar və ilk dövrlərdə buna görə onları 
Allaha şərik qoşmaq ittihamı ilə qətlə yetirirdilər. Lakin sufizm islam mə-
                                                 
2
 Bualo, Poetika sənəti, B., 1969. (tərcümə edəni Əkbər Ağayev ) 


Yüklə 2,86 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   137




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə