35
müəyyən böhranlı şəraitdə ümumi Avropa sosialist inqilabı baş verəcəyi
ideyası irəli sürüldü.
XIX əsrin sonlarında rus xalqçılarının terrorizminə son qoymaq
üçün Çar hökuməti Rusiyada marksizmin yayılmasına yardım göstərməyə
başladı. Rus marksisti V.İ.Lenin K.Marksın fəhlə inqilabı haqda fikirlərini
inkişaf etdirib sosialist inqilabının ayrıca götürülmüş bir ölkədə -- Rusiya-
da qələbəsinin mümkünlüyü ideyasını ortaya atdı. Amma Birinci Dünya
Müharibəsi dövründə bu fikir dünya sosialist inqilabı ideyası ilə tamam-
landı. Rusiyada sosialist inqilabı qalıb gələndən sonra rus bolşevikləri
dünya inqilabını həyəcanla gözləyirdilər. Müharibə bütün qərbi Avropa
ölkələrini böhranlı bir hala gətirmişdi. Lakin dünya inqilabı baş vermədi.
Rus marksistlərinin bir ölkədə sosial ədalət – sosializm və kommunizm
yaratmaq niyyətləri 1990-cı ildə SSRİ-nin dağılması ilə iflasa uğradı.
Marksizmin sosial ədalət qurmaq barədə maarifçi nəzəriyyəsinin
əsas xüsusiyyəti onun inqilabiliyi – zora və silaha əsaslanması idi. Mark-
sistlər ədalətsiz Burjua cəmiyyətini ancaq zorakı dağıtmaq yolu ilə dəyiş-
məyi mümkün sayırdılar.
Darvinizm və pozitivizm. Avropa maarifçilərinin digər qanadı
cəmiyyətdəki ədalətsizliklərin azaldılmasını ancaq təkamüllə əlaqələndirir
və inqilabları, zorakılığı ziyanlı və bəhrəsiz sayırdılar. İngilis təbiətşünası
Çarlz Darvin (1809-1882) heyvanların növlərinin və insanın təbii seçmə
və bioloji təkamül nəticəsində yaranması barədə nəzəriyyəni hazırladı.
İnsanın insanabənzər meymundan yaranmasını əsaslandırdı. Darvinizm
həqiqi elmi nəzəriyyə idi, hələ XIX əsrdən böyük populyarlıq qazandı.
Təkamül nəzəriyyəsinə tərəfdar olan maarifçilər inqilabı zorakılığı antihu-
manizm kimi rədd edirdilər. Onlara görə, yalnız sabitlik və cəmiyyət
daxilindəki qanun çərçivəsində gedən rəqabət sağlam mühit və iqtisadi,
sosial çiçəklənmə yaradır.
Pozitivizm də marksizmin inqilabiliyinə qarşı, sovet Rusiyasının
zorakı yolla kommunizm nəzəriyyəsini yaymaq təşəbbüslərinə qarşı ABŞ-
da yaranmışdı. Bərabərlik və demokratiya kimi ənənəvi maarifçi dəyərlərə
əsaslanan pozitivistlər ABŞ-dakı iqtisadi tərəqqini SSRİ-yə qarşı qoyur və
bu tərəqqinin nəzəriyyəsini yaratmağa çalışırdılar. Pozitivistlər sosial tə-
rəqqinin əsas mənbəyini insanların faydalı fikirlərində və işlərində görür-
dülər. Pozitiv, yaxşı, ümumi mənafe üçün gərəyli işlər görmək nəzəriyyəsi
həm də Amerika işbazlığı və pulgirliyi ilə bağlı idi. SSRİ-nin dağılması
sosial təkamül nəzəriyyəsinin daha həyati olduğunu nümayiş etdirdi.
36
1.4.4. Maarifçi ədəbi şərh kanonları və onların
əsas tarixi formaları (ədəbi epoxalar)
Ədəbi kanonlar və cərəyanlar hər konkret tarixi dövrün hakim ədəbi
şərh prinsiplərinin və ədəbiyyatı anlama və onun barədə təsəvvürlərin
məcmusudur. Bu cərəyanlar sanki dövrün ədəbiyyatşünaslıq dərslikləridir.
Lakin heç bir ədəbi cərəyanın bir dərsliyi mövcud deyildir. Hər ədəbi
cərəyan öz dövrünün ədəbi təsəvvürlərinin qabaqcıl xüsusiyyətlərini,
yeniliklərini ifadə edir. Bu mənada cərəyanlar həmişə ədəbi tərəqqinin
tarixi mərhələlərini ifadə edir. Belə geniş tarixi ədəbi məna daşıdığı üçün
cərəyanlar çox mürəkkəb və çoxtərəflidir. Bunun bir səbəbi ədəbi
cərəyanların içində də daim inkişaf və yeniləşmə getməsi ilə, ikinci səbəbi
isə hər ədəbi cərəyanın bir neçə yazıçı və şair tərəfindən yazılan bədii
əsərləri əks edən ədəbi manifestlərə əsaslanmasıdır.
O biri tərəfdən artıq intibah dövründən başlayaraq Qərbi Avropada
ümumi bir ədəbi proses meydana gəlir. Bu ümumiliyin içində ədəbi cərə-
yanların milli dilə və ədəbi ənənəyə əsaslanan milli variantları, milli
ədəbiyyatlarda təzahürü də vardır. Bu da ədəbi cərəyanları mürəkkəbləşdi-
rən və onların müxtəlif spesifik milli variantlarını yaradan mühüm şərtdir.
1.4.5. Klassisizm epoxası
İntibah dövründən başlayan maarifçi ədəbiyyat anlayışının tarixini
ədəbi yaradıcılığın məqsədlərinə münasibət baxımından iki mərhələyə
ayırmaq olar. Bunlardan birincisi ədəbiyyatın klassik anlayışı, ikincisi
isə ədəbiyyatın burjua anlayışı adlana bilər.
Ədəbiyyatın klassik anlayışı ədəbi işə hələ dini ədəbiyyat dövründə
olduğu kimi mənəvi bir iş kimi, elitar vərdiş kimi baxırdı. Məsələn, şərqdə
sufilər özlərini ariflər sinfi, cəmiyyətin qaymağı sayırdılar. Klassik anla-
yışda ədəbiyyat birbaşa gəlir əldə etmək və dolanışıq mənbəyi olmaqla
bağlı deyildir.
Ədəbiyyatın burjua anlayışı isə peşədir, maddi dolanışıq mənbəyi-
dir. Bu iki anlayış arasında rəqabət və mübarizə əsrlər boyu davam etmiş-
dir. Klassik ədəbiyyat anlayışının tərəfdarlarının ədəbiyyat haqda təsəv-
vürlərinin məcmusunu klassisizm (latınca nümunə, qalıb, ehkam, kanon
deməkdir) adlandırmaq olar.
Klassisizm tərəfdarları keçmiş ədədi ənənəyə – dini kitablara, Antik
ədəbiyyata, intibah klassiklərinin təcrübəsinə pərəstiş edirlər və ora
meyllidirlər. Onların süjetləri və janrları bu mənbələrdəndir, müasirlik on-
37
lar üçün maraqsız və mənasızdır və hətta bir halda biədəb bir məzmunun
daşıyıcısıdır. Bu mənada klassisizm milli simadan məhrumdur, regional
mədəniyyət hadisəsidir. Ona görə klassisizm tərəfdarları qədim janrları
dəyərli və əbədi sayır, bu janrları davam etdirirlər. Qərbdə bu ilk növbədə
faciə və komediyadır. Klassistlər üçün klassik janr qaydalarına əməl
etmək həqiqi sənətkarlığın əsas meyarlarından biridir. Bualonun 1674-cü
ildə şeirlə yazdığı “Poetika sənəti” adlı traktatı qərbdə klassist kanonların
ən yaxşı şərhi hesab olunur. Bualo dramda yer, zaman və hadisə vəhdəti-
nin şərhini də vermişdir. Bu tələbin məqsədi səhnə üçün yazılan əsərlərin
tamaşaya qoyulmasını asanlaşdırmaq idi. Hadisə, zaman və məkan vəhdəti
pyesi bir dekorasiya fonunda oynamağa imkan verirdi. Bualonun kitabı
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur.
2
Klassisizmdə hələ tam və müasir mənada müəllif yaradıcılığı
yoxdur. Klassiklərə bənzəmək, onlara təqlid etmək, mütləq əvvəllər işlən-
miş süjetlərə müraciət etmək, müasir həyatı ədəbiyyat üçün maraqsız və
bayağı hesab etmək, sosial məsələlərdən uzaqlıq əsas ədəbi prinsiplər idi.
Klassisizm bütün hallarda kitab ədəbiyyatıdır, onun üzü həyata yox,
həmişə keçmiş klassik yazıçılara və nümunələrə istiqamətlidir. Çünki o
zaman ədəbi əsərdə müasir həyata müraciət etmək, sənətdə orijinal yol
tapmaq ədəbi yaradıcılıq dəyərləri və təsəvvürləri kimi hələ yox idi.
Müasir həyatdan yazmağın əhəmiyyətini romantiklər tarixilik prinsipi ilə
birgə tapdılar. Klassiklərdə keçmiş hələ mifik bir ələmdir, onlar üçün
tarixi və milli dəyər və ünvanlar yoxdur. Ona görə orijinallıq, müasirlik
dəyərləri klassisizm tərəfdarları üçün əhəmiyyətsizdir.
Klassist yaradıcıların əksəri saraylarda yaşayırdı və öz hökmdarını
həmişə mədh edirdilər. Belə mədhi müasir həyata maraqla qarışdırmaq
olmaz. Mədhiyyə ədəbi yaradıcılıqdan daha çox, hökmdarla şair arasında
şəxsi münasibətdir, onun əsas stimulu hökmdarın rəğbətini qazanmaqdır,
əslində isə maddi təmənnadır. Qərbdə klassisizm əsasən antik ədəbiyyatla
bağlı idi, onun süjet və janrlarına əsaslanırdı. XVIII əsrə qədər müxtəlif
ədəbiyyatlarda Homer dastanlarına, Yunan süjetlərinə, antik ədəbiyyatın
şairlərinə, lirik formalarına təqlid və nəzirələr yazılırdı.
Şərq klassisizmi. Müsəlman aləmində Allaha şərik qoşmaqla bağlı
mistik qadağa ümumən Qurandan və sünnədən əlavə yazılı mətnlərə belə
spesifik və çox vaxt düşmən münasibət yaratmışdır. Lakin Allahı mədh
edən şeirlər yazmaq ənənəsi çətinliklə olsa belə, müsəlman ələmində də
yayılmışdır. Bu ənənəni sufilər yaratdılar və ilk dövrlərdə buna görə onları
Allaha şərik qoşmaq ittihamı ilə qətlə yetirirdilər. Lakin sufizm islam mə-
2
Bualo, Poetika sənəti, B., 1969. (tərcümə edəni Əkbər Ağayev )
Dostları ilə paylaş: |