Microsoft Word Rehim m son doc
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 MÜƏLLİFDƏN İki il əvvəl dostlardan biri mənə Mədəniyyət və İncəsənət Universi- tetində ədəbiyyat nəzəriyyəsindən mühazirə deməyi təklif etdi. Bu təklif- dən oxucunun əlində tutduğu bu kitab yarandı. Ona görə bu təklifi edənlə- rə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Cavanlıqda nəzəriyyə ilə həmişə imkan daxilində, yaxşı kitablar düşdükcə məşğul olurdum. Amma yaşlaşdıqca ədəbiyyata dair öz qənaətlərin sabitləşir və başqa nəzəriyyəçilər adama bir qədər darıxdırıcı görünür. Mühazirələr məni nəzəriyyəyə qaytardı. Bütün kursu demək sistem- li bir plan-proqram tərtibini tələb edirdi. Onu hazırlayandan sonra 2006-cı ilin noyabrından kitabı yazmağa başladım. Amma başlayandan bir şey mənə aydın idi: mən dərslik yazmırdım. Ədəbiyyatın nə olduğu barədə öz əsərimi yazırdım. Həm də mühazirələr üçün düzəltdiyim plan əsasında yazırdım. Nəticəsi ortadadır. Bu kitaba ənənəvi ədəbiyyat nəzəriyyəsi dərsliklərinə daxil olma- yan problemlər daxil oldu. Ənənəvi dərsliklər əsasən ədəbi əsərin tarixini əks edən terminləri sistemləşdirirdi. Bu kitabda isə elmi struktur başqadır. Dilin mənşəyi, yazılı dil nəzəriyyəsi, yazılı mətn mədəniyyətinin vahidliyi və s. Bur sözlə bu kitab dərslik deyil, nəzəriyyəni sevənlər və öyrənənlər üçündür. Mən ədəbiyyatın nəzəriyyəsini bütün fasiləsiz yazılı mətn mədə- niyyətindən, onun tarixi təkamülündən ayırmadım. Əslində bu mümkün də deyil. Bu kitabın nəzəri əsasları sözün və dilin işarəvi təbiəti haqqında se- miotikanın adi müddəalarına əsaslanır. Ona görə onun adına “semiotik” sözünü əlavə etmədim. Strukturalistlərin axetip, metadil, obrazın quruluşu kimi təqdim etdikləri hadisələrin hamısını mən sözün və obrazın tarixiliyi prizmasından izah etmişəm. Müxtəlif milli ədəbiyyatlarda təkrarlanan və bir-birinə bənzəyən hadisələrin hamısını mən ya tarixi əlaqələrin nəticəsi, ya da ədəbi inkişafın təkrarlanan milli variantları sayıram. Bu əlaqələrin bir kökü də yazılı fonetik dillərin və mətn mədəniyyətinin müştərək tarixi ilə bağlıdır. Biz obrazların milli variantlarının yazı mədəniyyətinin təka- mül tarixi ilə bağlılığını görməyə bilərik. Amma nəzərə almalıyıq ki, bu bağlılıq həmişə vardır. Hələ Avropa maarifçiləri fonetik yazıya əsaslanan Qərb və Şərq sivilizasiyasını müxtəlif qütblər kimi təqdim ediblər. Lakin bu qədim tarixi olan uydurma mifdir. Fonetik yazı mədəniyyəti və onun bazasında yaranmış ədəbi mədəniyyət öz kökləri cəhətdən bir mədəniy- yətdir: bu kök fonetik yazıdır. Ədəbiyyatın təbiəti sözün təbiətindən və xassələrindən ayrılmazdır. Söz nədir, o necə yaranıb? Söz yazıdan yaranıb və yazıdan əvvəl ortada 8 ola bilməzdi. Ənənəvi dilçilik sözü mənaların, məfhumların və şeylərin işarəsi, adı sayırdı. Lakin belə deyildir. Əvvəla, sözlərin mətn ənənəsindən kənarda heç bir mənası yoxdur. Söz – məna kodları mətndə olan və mətn- də açıla bilən bir işarədir. Sözü forma kimi, qrafik işarə sırası kimi bilmək onun mənayaratma funksiyasını bilməklə nəticələnmir. İkinci tərəfdən sözlər şeylərin işarəsi deyildir. Şeylər konkretdir. Sözün, hətta şəxs adlarının da konkret ünvanı yoxdur. Bir adı bir sinifdə belə bir necə adam daşıyır. Bəs sözlər şeylərin işarəsi deyilsə nəyin işarə- sidir? Sözün işarə etdiyi predmet maddi dünyada yoxdur, ancaq dil daşıyı- cılarının yaddaşındadır. Sözlər ancaq yaddaşdakı yazılı işarələrin, şəkillə- rin və digər maddi işarənin adıdır. Yəni söz işarənin işarəsidir, ikinci siqnal sistemidir. Təsviri, maddi və nəhayət qrafik yazıdan əvvəl heç bir söz və heç bir dil ola bilməzdi. İbtidai insan fonetik sözün nə olduğunu, söz ünsiyyətinin nə olduğunu bilmədən yazıl işarələrdən azı yüz min il istifadə edib. Yalnız yazı işarələrinə verilən ad kimi fonetik səs qovuşuqlarından istifadə ediləndə söz ortaya çıxıb və ondan digər işarələrdən biri kimi və bu işarələrlə bir sırada istifadə olunmağa başlayıb. Sözün mənşəyinin heç bir digər ağlabatan izahı mümkün deyil. Yazı işarələrinə fonetik işarələrin ad kimi verilməsi və onlardan istifadənin genişlənməsi söz ünsiyyətinə doğru ilk addımlar olmuşdur. Yazılı işarələrdən istifadə artdıqca, insan on- ları yadda saxlayıb tanımağa öyrəndikcə bu işarələrin -- ikinci sıra fonetik işarə-adlarının da sayı artıb və onlardan şifahi istifadə edənlər bir sinif, pe- şə adamları kimi meydana çıxıblar. Sözdən istifadə ilə qədim adamlar qul- dara çevriliblər, mülkiyyətçi ola biliblər və böyük hakimiyyət qazanıblar. Məhz söz dilindən istifadə edənlər yer kürəsindəki insan sürülərinə nisbə- tən ilk sivil adamlar idi, müasir mənada insanlar idilər. İnsanlıq şüurunun mənbəyi və ayrılmaz atributu söz ünsiyyətini bilmək idi. Xalqlar dil ünsiyyətini növbə ilə son 15-18 min ildə öyrəniblər. Ondan əvvəl isə insan deyildilər. Sözün digər saysız –hesabsız işarələrdən iki əsas fərqi var: birinci, sözün digər işarələrə xas olmayan məxsusi maddi forması var: o, ani olaraq səslənib itən səs qovuşuğudur (siqnalıdır). Sözün əsas unikallığı da budur. Dikər maddi işarələrdən fərqli olaraq söz işarəsini gəzdirmək üçün maddi qabığa və qaba ehtiyac yoxdur. Söz işarəsinin məkanı yaddaşdır. İkincisi, söz həm də qrafik yazı işarəsinin işarəsidir. Sözün işarə kimi heç bir konkret maddi obyekti yoxdur. Sözlərin bildirdiyi obyektlər insanların yaddaşında olan fərdi psixi obraz-işarələrdir. Ona görə sözün maddi dünyaya aidiyyəti yoxdur. Maddiyyata aid olan fərdi yaddaşdakı obrazlardır. Yaddaş obrazları dünyaya aiddir, mütləq konkret şeylərlə bağlıdır, qavrayış vərdişinin nəticəsidir. Söz obrazın predmeti isə yalnız Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|