14
Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin bağlı olduğu elmlər sırasında
ilk növbədə
dilçiliyi və onun leksika, üslubiyyat, ədəbi dil və s. kimi bölmələridir.
Əslində ədəbiyyat və dil elmi ayrılmazdır və yaxşı ədəbiyyatçılar dil elm-
lərini tam həcmdə bilməlidirlər. Dil elminin əsas predmeti olan yazılı
mətnlər dilçilikdə dil qanunları baxımından öyrənilir. Ədəbiyyat elmində
isə dil əsasən mənayaratma və obrazyaratma baxımından, digər tərəfdən
isə
semiotika elminin irəli sürdüyü vahid mətn mədəniyyətinin nəzəriyyə-
si və tarixi baxımından öyrənilir. Semiotika insanların istifadə etdiyi bütün
işarə sistemlərinin ümumi əsaslarını öyrənir, ədəbiyyat nəzəriyyəsi isə
ancaq söz işarəsinin və sıralarının bədii funksiyalarını və təbiətini öyrənir.
Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi fəlsəfi elmlər, xüsusilə
estetika ilə bağlıdır.
Tarixən estetika ədəbiyyat haqqında elmin tərkibindən çıxıb müstəqil elm
olmuşdur. Estetika bədii yaradıcılığın ədəbiyyatdan fotoya qədər bütün
sahələrini əhatə edən universal kateqoriyaları və qanunları öyrənir. Ədə-
biyyat nəzəriyyəsi isə ancaq ədəbi yaradıcılığa aiddir, yəni ancaq söz vasi-
təsilə reallaşan bədii yaradıcılıq sahəsini öyrənir. Ədəbiyyat nəzəriyyəsini
ədəbi qavrayış və ədəbi yaradıcılıq, ədəbi qiymətləndirmə kimi bölmələri
fəlsəfənin təfəkkürü öyrənən
qneseologiya (idrak nəzəriyyəsi) və
psixolo-
giya ilə bağlıdır. Ədəbiyyatın bu fənlərlə əlaqəsi ədəbi yaradıcılığın da in-
sanın dünyanı mənimsəməsi və dərk etməsi prosesinin bir sahəsi olması
ilə əlaqədardır.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsi
dinlərin tarixi və nəzəriyyəsi ilə bağlıdır.
Mif, din, ədəbiyyat eyni kökləri olan, dünyanı sözlə izahın
bir-birini ta-
mamlayan tarixi formalarıdır. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi dinin ehkamlarını da
kanonikləşdirilib Allaha aid edilmiş ədəbi obrazlılıq forması kimi izah
edir. Dünyanı izahetmə baxımından dini mətnlərin hamısı ədəbi mətnlərlə
eyni təbiətlidir.
15
I FƏSİL
ƏDƏBİYYAT HAQDA ELMİN TARİXİ HAQQINDA
Ədəbiyyatşünaslıq ən qədim elmlərdən biridir və intibah dövrünə
qədər müəyyən mənada dilçilik, kalliqrafiya, mətnşünaslıq və kitabşüna-
slıq, şeirşünaslıq və ritorika ilə vəhdət halında inkişaf etmişdir. Ədəbiyyat
haqda elmin belə geniş anlayışı
ümumi filologiya adlanır. Ona görə
müasir Avropada və Azərbaycanda da universitetlərdə ədəbiyyat
fakültə-
ləri
filoloji fakültələr adlanır. Belə fakültələrdə ədəbiyyatşünaslıq və dil-
çilik vahid filoloji elm kimi öyrənilir ki, Bu da tamamilə doğrudur. Dil
haqda elm ədəbiyyat haqda elmdən ayrılmazdır və geniş mənada götürən-
də vahid mətn mədəniyyəti haqda elmin tərkib hissəsidir. Çünki dil haqda
elm mətn dili haqda elmdən ibarətdir və bu mənada müasir semiotika va-
hid mətn mədəniyyəti haqda elm kimi həm də elə ümumu filologiya mə-
nasına gəlir.
Təsadüfi deyil ki, dilçiliyi ədəbiyyatdan — vahid mətn mədə-
niyyətindən ayırmaq meylləri həmişə bu elmin böhranı ilə nəticələnib.
1.1. Ədəbiyyatşünaslığın yaranma tarixi
1.1.1. Praktik ədəbiyyatşünaslıq
Ədəbiyyatşünaslıq bir elm sahəsi kimi mətnlər və kitablar tərtib
etmək kimi qədim peşələrdən doğmuşdur. İlk kitablar tayfa bütlərinə və
allahlarına aid idi. Bu mətnləri düzgün tələffüzünü öyrənən elm sonralar
orfoepiya, düzgün köçürmək haqda elm isə
orfoqrafiya adlandı. Müqəd-
dəs mətnləri müxtəlif tayfalara məxsus insanlara rahat öyrətmək üçün
qrammatika elmi yarandı.
Qrammatika qədim mətnin
dilini bilməyənlərə
bu mətndə sözlərin cümlədə əlaqə yaratması qanunlarını təsvir və izah
edirdi.
Lüğətçilik isə müqəddəs mətnlərdəki sözlərin bütün mənalarını
qeydə almaqla dini mətnlərin müxtəlif xalqlar arasında yayılmasına kö-
mək üçün yarandı. Bu filoloji elm sahələrinin yaranması praktik xarakter
daşıyırdı və monoteist dinlərin təbliğinə xidmət edirdi. Məsələn müqəddəs
kitabların köhnəldikdən sonra belə atılmasının günah olması, qadağan
edilməsi
kitabşünaslıq və kitabxanaçılıq, biblioqrafiya elmlərini yarat-
dı. Kitabxanaçılar sıradan çıxan kitabların təzələrini ortaya qoymaq üçün
16
onların üzünü köçürməyə başladılar. Bu, xəttatlıq sənətinin yaranması ilə
nəticələndi.
Maarifçilik dövrünə qədər praktik ədəbiyyatşünaslıq dini fəaliyyətin
sahələrindən biri kimi inkişaf edirdi. Burjuaziya bir sinif
kimi tarix mey-
danına çıxandan sonra təhsili dinin monopoliyasından aldı. Təhsil bizne-
sin, istehsal fəaliyyətinin bir sahəsi və forması oldu. Burjuaziyanın rəhbər-
lik etdiyi yeni təhsilin nəzəriyyəçiləri və müəllimləri burjua maarifçiləri
adlandılar. Burjua maarifi epoxası bu günə qədər davam edir.
Yuxarıda sadalanan sahələr praktik ədəbiyyatşünaslığın sahələridir.
Onlardan fərqli olaraq nəzəri ədəbiyyatşünaslıq da dini mətn mədəniyyəti
tərkibində yarandı.
1.1.2. Nəzəri ədəbiyyatşünaslığın yaranması
Əslində nəzəri ədəbiyyatşünaslıq praktik ədəbiyyatşünaslıqdan əv-
vəl yaranmışdır. Kanonik mətnlər tərtib edilərkən qədim peyğəmbərlərin
və apostolların əlində bir yox, bir neçə kitablar vardı. Vahid düzgün nüs-
xəni tərtib edəndə məlum oldu ki, eyni kitabın müxtəlif nüsxələri arasında
fərqlər vardır.
Bundan əlavə, hər kitab sahibi ancaq öz nüsxəsini yeganə
doğru nüsxə sayırdı. Amma bu hələ məsələnin bir tərəfi idi.
Əsas müqəddəs kitabı tərtib etmək istəyəndə bir necə müqəddəs
kitabın mövcud olduğu və müxtəlif ərazi və tayfalarda hərənin öz kitabını
daha doğru hesab edildiyi meydana çıxdı. Bu vahid müqəddəs kitabın
hansı kiçik kitablardan ibarət olması problemi idi. Məlumdur ki, həm Bib-
liyanın yəhudilərin dininə aid hissəsi olan “Əhdi-Ətiq”, həm də İncilin va-
hid müqəddəs mətnini hazırlayanda belə mübahisələr olmuşdur. Nəticədə
bu kitablar tərtib edilərkən müəyyən tayfa və qədim xalqların istifadə
etdikləri kitablar kanonikləşmədən kənarda qaldı, yəni kanonik mətnlər
1
sırasına daxil edilmədi.
Beləcə insanlar ilk dəfə olaraq sözün
və ondan yaranan mətnlərin
işarəvi və simvolik təbiəti ilə üzləşdilər. Məlum oldu ki, mətnin özü ger-
çəkliyi və həqiqəti ifadə mənasında neytraldır, özlüyündə mətnin yalan və
ya doğruluq xassəsi yoxdur. Bu mətn mədəniyyətinin fundamental bir
məsələsini ortaya çıxardı: mətndə yazılanın doğru ya yalan, həqiqət ya
uydurma olması oxucunun mətnə fərdi-subyektiv münasibətindən asılıdır.
Kanonikləşmə zərurəti də elə bunu aradan qaldırmaq və bütün
adamların eyni cür başa düşəcəyi mətnlər yaratmaq təşəbbüsü idi. Amma
1
Yəni
müqəddəs, müəllifliyi Allaha aid edilən kitab, mətn, söz.