17
nə qədim peyğəmbərlər, nə dini maarifçilər bu
məsələni müzakirə yolu ilə
həll edə bilmədilər. Bu mümkün deyildi, çünki sabit ədəbi dillərin hələ
formalaşmadığı bir vaxtda mətnləri çoxlu adamın eyni cür anlayıb başa
düşməsi mümkün deyildi. Bu, ilk növbədə, sözün şərti və işarəvi təbiətinə və
söz qavrayışının fərdiliyinə görə mümkün deyildi və bu barədə yazılı dilə və
ədəbi qavrayışa həsr olunmuş fəsillərdə daha ətraflı bəhs ediləcəkdir.
Hamı tərəfindən qəbul edilən kanonik mətnlər yaratmaq əslində
mümkün olmayan bir iş idi. Monoteizm tərəfdarı olan
peyğəmbərlər buna
can atmış və hamısı məğlubiyyətə uğramışdı. Nəticədə bəşər tarixinin və
insan mədəniyyətinin böyük paradokslarından biri baş verdi: monoteizmin
yaranmasının əsas çətin problemini, həll olunmaz problemini dini yığın-
caqlar yox, hakimiyyət və krallar həll etdi. Həm yəhudilərdə, həm xris-
tianlarda. həm də müsəlmanlarda belə oldu.
Roma imperatoru Konstantin
şəxsən xristianların ümumdünya yığıncağını çağırdı və İncilin indiki kano-
nik mətnini təsdiq etdirdi. İslamın tarixində də Quranın yazıya alınması
mübahisələrlə müşayiət olunmuş və şəxsən üçüncü xəlifə Osmanın sərənca-
mı ilə (644-656) tərtib və təsdiq edilmişdir. Lakin həm xristianlarda, həm də
müsəlmanlarda müqəddəs mətnlərin tərtibi hakimiyyətin qərarı ilə reallaşsa
da parçalanmalara və yeni təriqətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Beləliklə, nəzəri ədəbiyyatşünaslığın ilk problemi mətni birmənalı
anlamaq, nüsxələrin müqayisəsi və mətnlərin səmavilik baxımında mötə-
bərlik dərəcəsi ilə bağlı olmuşdur. Ədəbiyyat haqında, mətn haqqında elm
mətni necə başa düşmək, onun gerçəkliyə münasibətini birmənalı olaraq
aydınlaşdırmaq (həqiqət və yalan) üçün meydana acıxmışdır. Amma dildə
həqiqət və yalan problemi
haqq və batin məsələsinə, yəni allahdan, haq-
dan gələn və gəlməyən mətn məsələsinə çevrildi. Dini mətnşünaslığın
içində mətnin şərhi məsələsini, dünyanı şərti və simvolik söz-işarələri ilə
təsvir edən mətnlərin necə başa düşülməsi məsələsinə çevrildi.
1.2. Ədəbi şərh problemi və onun janrları
Mətnləri şərh, kommentari etmək, yekməna anlam irəli sürmək
təşəbbüsləri nəzəri ədəbiyyatşünaslığın ilkin forması idi. Dini düşüncədə
yekməna anlama gələn tekstoloji məna həm də Allahın
nöqteyi-nəzərinin
tapılması və dərk edilməsi kimi ortaya çıxırdı. Allahın nöqteyi-nəzərini
ifadə edən adamlar isə peyğəmbərlər oldu. Onların şərhlərini də insanlar
yekməna qəbul edə bilməzdilər, ona görə peyğəmbərlər özlərinin Allahla
bağlı olduqlarını irəli sürdülər. Bu mətnlərin dini-mistik qavrayışına, qeyri
18
tənqidi qavrayışına yol açdı. Beləliklə peyğəmbərlik institutu da sözün və
dilin simvolizmini aradan qaldırmaq və mətnləri
yekməna qəbul edilmə-
sini təmin etmək, dildəki mistisizmi aradan götürmək üçün yarandı. Qə-
dim Fələstində yaranan
qanun anlayışı da əslində kanonik mətni anlama-
nın bir forması idi. Qanun icrası hamı üçün məcburi olan qaydaları təsvir
edən mətn idi. Qanun elə bir mətn idi ki, onun yekməna anlayışı öyrədilir-
di və bu anlayışdan sonra həmin mətn insanlar çoxluğunun sosial davranı-
şını nizamlayan, çərçivəyə salan bir sosial alətə çevrilirdi. Deməli, mətn
özlüyündə sosial alət ola bilmir, onun müəyyən kanonik anlayışı sosial
alət olur, insanların kollektivlərdə,
cəmiyyətlərdə, ordu hissələrində fərd
və kollektiv münasibətlərinin şüurlu nizamlayıcısı olur.
Mətnlərin simvolizmi onlardan insanları mütəşəkkil idarəçilik üçün
istifadə edilməsinə imkan vermirdi. Məsələn, dini mətnləri əzbər bilmək
hələ Allah qorxusu yaratmır. Allah qorxusunu
tərbiyə edir. Məhz tərbiyə
prosesində insanda allah ehkamını bilmə bu ehkamdan qorxu yaradır, həm
də bu qorxu şüurlu və avtomatik ola bilir. Başqa misal:
ordu nizamna-
mələrini əzbər bilmək hələ onların tələb olunan avtomatik icrası ilə
nəticələnmir. Ona görə orduda əsgərlərə iki, zabitlərə isə 4-5 il sıra təlimi
verirlər. Məhz bu təlim nizamnamə mətnlərinin mənası sayılır, əslində isə
mətnlərdə heç bir məna yoxdur, nizamnamə mətninin mənası onun hərbi
intizam baxımından kanonik anlayışı mənimsənəndən və bu anlayış davra-
nış forması kimi tərbiyə ediləndən sonra yaranır. Qanunu bilmə ilə ona
əməl etmə arasındakı kanonik tərbiyə prosesi dində və orduda eyni cür
aparılır. Dində də Allah qarşısında borcun, orduda isə vətən qarşısındakı
borcun müqəddəsliyi ehkamı öyrədilir. Bu ehkamın mənası odur ki, birin-
ci halda insan həyatı onun özünə yox, Allaha məxsusdur, ikinci halda isə
vətənə məxsusdur. Hər iki halda insana sosial ehtiyac olanda öz həyatını
qurban vermək öyrədilir.
Ona görə kanonikləşdirmə və qanun kimi anlayışlar
mətnlərin yek-
məna anlaşılmasına yol açırdı. Kanonikləşmə ilə eyni vaxtda
təlim və təh-
sil yarandı. Təlim və təhsil (məktəb, usta şagirdi olmaq) kanonik mətn bil-
gisini sosial davranış kanonlarına, sosial davranış qaydalarına əməl etmək,
həm də avtomatik ya şüurlu əməl etmək vərdişləri yaradır. Bu mənada hər
bir cəmiyyət ən qədim dövrlərdən sosial tərbiyə sisteminə əsaslanır. Bu
tərbiyə sistemi mükəmməlləşəndə cəmiyyətlər çiçəklənirdi, tərbiyə sis-
temləri zəifləyəndə isə cəmiyyətlər dağılır və sosial
tərəqqinin daha arxaik
və vəhşi mərtəbələrinə qayıdırdı. Mətni və bütün cəmiyyətlərdə mətndən
ayrılmaz olan onu anlama ehkamlarını yekməna anlama olmayınca insan-
ları, insan kütlələrini idarə etmək olmurdu. Ona görə qədim dövlətlər ya-
ranır və məhv olur, insanların müəyyən ərazilərdə yaratdıqları mədəni nai-