19
liyyətlər
və yaddaş itib gedirdi, sosial tərəqqi dayanır və çox zaman gerilə-
yirdi. Yalnız kanonik mətn anlayışı, müqəddəs və Allaha bağlı mətn anla-
yışı yaranandan sonra yaddaşın və mətnlərin itməsinin qarşısı nisbətən
alındı. Müqəddəs mətnin üzərində onun şərhi formaları kimi yeni mətnlər
yaranıb qoruna bildi ki, bu da elə sivilizasiyanın fasiləsizliyi prosesinin
başlanması idi.
Hər bir təzə mətn köhnə mətnə əsaslanmalı, onun əsasında, onun
məntiqi və “dili” ilə yaradılmalı idi. Sivilizasiyanın, mədəni və elmi yad-
daşın fasiləsizliyi yalnız bu yolla təmin oluna bilirdi. Təsadüfi deyil ki,
bizim tərəqqi etmiş sivilizasiya qədim mədəniyyətlərə məxsus yazılar
tapanda onları anlamır. Bu yazıların dilini əvvəlcə tapmaq,
sonra isə öy-
rənmək lazım gəlir. Çünki mətnbilmə, mətn anlama konkret təlim və tərbi-
yə ehkamlarının məhsuludur. Ona görə söz, cümlə və mətnlərin özlüyündə
mənası yoxdur, onların mənası anadan doğulduqdan sonradan öyrənilən
kanonik mətn bilgisində və vərdişlərində yaranır. Çünki sözün, mətnin
qavrayışı fitrətən fərdidir. Kanonikləşmə, qanun,
nizamnamə, əxlaq anla-
yışları sözün bu fundamental qüsurunu – onun qavranma fərdiliyini və
subyektivizmini aradan qaldırır. Söz və mətn sosial nizamlayıcı olur.
Beləliklə,
fasiləsiz mətn mədəniyyəti özündən ayrılmaz olan şərh
institutunu yaradıb. Bu şərh institutu qədimlərdə şifahi, sonradan isə ya-
zılı olub. Müqəddəs və nizamlayıcı, qanun səciyyəli mətnlərə hər yeni nə-
sillər üçün yeni şərhlər yaranıb. Hər yeni nəsillə müqəddəs mətnlərin şər-
hində, qanunların, nizamnamə və əxlaq qaydalarının şərhində yeniliklər
özünü göstərirdi. Beləcə sosial və dini nizamın əsası olan müqəddəs mətnlərin
hər nəsil üçün yenidən şərhi və bununla kanonik şərhvermənin qaçılmazlığı
və fasiləsizliyi meydana çıxır. Bu elə sivilizasiyanın fasiləsizliyi idi.
Ona görə sivilizasiya anlayışı sosial kanonların
öyrədilməsi siste-
mindən ibarətdir. Bu müasir təhsil və tərbiyə sistemidir. Onun tərkibinə
məktəbə qədər tərbiyə, orta, ali, elmi təhsil sistemləri, həmçinin ordunun
və təhlükəsizlik sisteminin əsaslandığı yarımhərbi tərbiyə sistemləri daxil-
dir. Müasir cəmiyyət bu tərbiyə sisteminin yenidən təkrar istehsalına ümu-
mi daxili məhsulun yarıdan artığını sərf edir. Dəqiq hesablamalar bu
rəqəmin daha yuxarı olduğunu da ortaya çıxara bilər.
Aristotelin “Poetikası” kimi fərdi mətn şərhləri,
konkret olaraq qə-
dim yunan faciəsinin şərhi də dediklərinizə zidd deyildi. Aristotelin qədim
yunan faciəsini mətn kimi şərh etməsi də mətnin, dil və nitq parçalarının
simvolizmini aradan qaldırmaq, faciəni dini-tərbiyəvi mətn kimi düzgüm
anlatdırmaq, düzgüm şərhini vermək təşəbbüsü idi. Bu mənada dərsliklər,
hər hansı kitablar yazmaq, hər hansı mətnləri tədris etmək kanonizasiyaya
bənzər bir fəaliyyətdir, bu dəfə allaha aid
edilmədən mətnlərin identik
20
anlayışını öyrətməkdir. Bu mənada bütün elmləri öyrənmə prosesi şərhdir,
mətnlərin komentariyasıdır və bütün hallarda həmin mətnlərin və onların
istənilən parçasının identik anlayışını öyrətmək və izah etməkdir.
Ədəbiyyat elmi isə ədəbi mətnlərin komentariyasıdır. Ədəbiy-
yatşünaslığın inkişaf tarixi bu komentariyanın rəhbər prinsiplərinin dəyiş-
məsidir ki, bunu ədəbiyyatşünaslıq məktəblərinin şərhində daha aşkar
görəcəyik. Müxtəlif dillərdə, ədəbi mədəniyyətlərdə ədəbiyyatşünas şərh-
lərini əks edən müxtəlif formalar, ənənələr və terminlər meydana çıxmış-
dır. Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyat nəzəriyyəsinin əsas forma və janrları
dərsliklər kimi, tədrisdə istifadə üçün meydana çıxmışdır. Dərsliklər el-
min normativ vəziyyətini əks etmək üçün yazılsa da, onlar ədəbiyyat elmi-
nin və nəzəriyyəsinin inkişafının mühüm formalarıdır.
Hər yeni dərslik el-
min növbəti mərhələsinin prinsip və nailiyyətlərini, faktlarını əks etdirir.
Ali təhsilin kütləvi olduğu şəraitdə dərsliklər elmdəki tərəqqi və hərəkəti
əks etdirən mühüm elmi əsərlərdir.
1.
Traktat –(traktus - yunanca mühakimə) antik dövrdən başlaya-
raq müəyyən mövzuda yazılan elmi əsərlər idi. Ənənəvi olaraq ədəbiyyat
nəzəriyyəsi və fəlsəfəyə aid əsərlər də belə adlandırılmışdır. Eyni sözdən
yaranmış
traktovka termini də rus dili vasitəsi ilə Azərbaycan dilinə keç-
mişdir.
Bu termin ədəbi əsəri yozmaq, mənalandırmaq, şərh etmək məna-
sında işlənir. Orta əsrlərdə traktatları nəzmlə yazmaq ənənəsi var idi, bun-
lar poetik traktatlar adlanırdı. Sayılırdı ki, şeir dili ağılın daha yüksək və
zərif ifadə formasıdır.
2.
Dialoq – müəllimin şagirdlə danışığı formasında, sual-cavab ki-
mi qurulan dərslik xarakterli əsərdir. Dialoqlar yazmaq ənənəsi antik
dövrdən qalmışdır və bu formanın ən qədim nümunələri y.e. əvvəl 1Y əsr-
də yaşamış Platonun dialoqları sayılır. Antik dövrdə dialoqlar tədris məq-
sədilə yaradılırdı. O dövrdə təhsil məktəbdə deyil, müəllimin evində şa-
girdlərlə fərdi ünsiyyət şəklində olurdu. Dialoq da bu ünsiyyətin formasını
əks edən dərslik idi. Sonralar antik dərs üsulu şərqə də keçmiş və müəlli-
min evində bir necə şagirdə elm öyrədilməsi forması yaranmışdı. Belə
müəllimlərə
mürşid, şagirdlərə isə
mürid deyirdilər. Belə tədris üsulu bi-
zim dövrümüzə qədər qalır və əsasən rəssamlıq, heykəltəraşlıq,
aktyorluq
kimi peşələrin öyrədilməsi üçün ali məktəblərdə təşkil olunur və
studiya-
lar adlanır. Studiyalarda beş-altı tələbə olur və müəllimin adı ilə adlanır.
Müasir studiyalarda ancaq ixtisas sənəti öyrədilir.
3.
Təzkirə – (zikr – ərəbcə yada salma) Şərqdə sufi mürşidlər, ustad
ədib və sənətkarlar, onların əsərləri və bioqrafiyası haqda məlumatlar ve-
rən əsərlərdir. Bu forma şərqdə ərəb və fars dillərində yazılırdı və müasir
ədəbiyyat tarixlərinə uyğun bir forma idi. Təzkirəçi ədibin doğum və vəfat