Microsoft Word Rehim m son doc

 
21
yerini və tarixini göstərir, məzarını nişan verirdi. Həmçinin ədibin əsərləri 
və onların qısa məzmunu  şərh edilir, şeirlərindən misallar verilirdi. Şərq 
ədəbi təzkirəçiliyi yığcam və ensiklopedik xarakter daşımışdır. 
4.  Monoqrafiya  – müasir ədəbiyyatşünaslığın  əsas formalarından 
biridir. Monoqrafiyalar müəyyən temaya, problemə və ya ədəbi şəxsiyyə-
tin yaradıcılığına həsr edilin elmi əsərdir. Elmi dərəcə almaq üçün yazlan 
namizədlik və doktorluq dissertasiyaları da monoqrafiyanın bir şəkli sayı-
la bilər. 
5. Lüğətlər. Bu formanın də həm Şərqdə, həm də Qərbdə qədim ta-
rixi vardır. Lüğətlərdə adətən  ədəbi və  fəlsəfi terminlərin  şərhi verilirdi. 
Ensiklopediya lüğətin izahlı forması idi. Şərqdə daha çox təriqət terminlə-
rini şərh edən lüğətlər məşhurdur. Sufi poeziyası simvol, rəmz və alleqori-
yalar üzərində qurulduğundan sufi mütəfəkkirləri geniş sufi lüğətləri ya-
zırdılar. Orta əsrlərin lüğətləri dini ehkama əsaslanırdı. Maarifçilik döv-
ründən bəri yeni ideologiyaların hakim olmasının ardınsa yeni ensiklope-
diyaların yaranması  ənənəsi yaranmışdır. Yeni lüğət və ensiklopediyalar 
terminləri yeni ideologiyaya uyğun yozaraq şərh edirdi. Sovet dövründə 
ədəbiyyata dair marksist nöqteyi-nəzəri  əks edən  ədəbi və ensiklopedik 
lüğətlərin hazırlanması böyük miqyas almışdı. Lüğətlər praktik xarakter 
daşısa da, onlarda ədəbiyyat nəzəriyyəsinin inkişafı də öz əksini tapır və 
elmin normativ vəziyyətini əks edən mənbəyə çevrilir. 
6. Məqalə – müasir ədəbiyyat elminin ən populyar şərh formaların-
dan biridir. Məqalə elmi fikir forması kimi mətbuatla bağlıdır. Monoqrafi-
yadan kiçik olması məqalədə elmin və yazıçı yaradıcılığının müxtəlif ba-
xımlarını araşdırmağa imkan verir. Məqalə çox vaxt böyük tədqiqatın bir 
hissəsi kimi də çap etdirilə bilir. Məqalənin şəkillərindən biri də eccedir. 
Esse  əsasən bədii dillə, emosional təhkiyə formasında yaradılan  ədəbi-
tənqidi bir formadır. Esselər təhkiyə baxımında bədii üsluba yaxın olur və 
bəzi hallarda ifrat akademizmə istehza nişanələrinə malik olur. Elmi mə-
qalələrdə  mənbələrin göstərilməsi normal sayılır, lakin çox vaxt buna 
əməl edilmir. Məqalələrin elmi səciyyəsi onları buraxan jurnalların bu isti-
qamətdəki mövqeyi ilə daha çox bağlıdır. Nüfuzlu elmi jurnallarda bura-
xılan məqalələr ciddi elmi mənbə kimi qəbul olunur. 

---

 
22
 
1.3. Ədəbi mətnlərin şərh (anlama)  
və qiymətləndirmə tarixi 
 
1.3.1. Mətn bilgisinin fərdiliyi və şərh problemi 
  
Xüsusi elmi hazırlığı olmayan adam ədəbi mətni,  əsəri oxuyanda 
onun təəssüratları  fərdi və subyektivdir. Bu təəssürat  ən çox həmin ada-
mım yaddaşından, şəxsi təcrübəsindən, problem və komplekslərindən ası-
lıdır. Ona görə xalis fərdi akt kimi götürdükdə  ədəbi mətnin qavrayışı 
məzmunca subyektivdir və ciddi sosial məzmundan uzaqdır. Xalis fərdi 
akt kimi bədii qavrayış elmi və sosial məzmundan kənardır. 
Lakin mətnin özü bir hadisə kimi öz təbiəti etibarı ilə digər adam-
lara, cəmiyyətə ünvanlı olur, ən azı informasiya ötürmək xarakteri daşıyır. 
Yazı kütləviləşdikcə isə  mətnlər fərdlərə sosial bir istiqamət verməyin, 
kollektiv bir anlayış yaratmağım, hansısa ehkam, qanun, dünyagörüşünün, 
elmi həqiqətin anladılması formasıdır. Hətta fərdi bir həqiqəti ifadə edən-
də də mətn müəllifin mühüm saydığı bir baxışı digər adamlara çatdırmaq 
niyyəti daşıyır. Ona görə insanların bütün fəaliyyət formaları, o cümlədən 
psixi fəaliyyət formaları kimi, yazılmış  mətnlər də istisnasız olaraq 
istiqamətlidir, niyyətlidir, məqsədlə yüklənmişdir. Bu məqsədlə yüklülük 
ən azı ikinci bir şəxs üçün, amma bütün hallada digər adamlar üçün 
müəyyən həqiqət və subyektiv təəssürat daşıyıcısıdır. 
Savadsız adam üçün dünyanın bütün kitabları adi daş parçasından 
fərqlənmir. Ona görə ki, vahid mətn mədəniyyəti və  hətta dilin özü də 
insan tərəfindən doğulandan sonrakı dövrdə öyrənilir. Mətn mədəniyyətini 
öyrənmək, anlamaq problemi doğulan hər adamla fərdi və eyni zamanda, 
ictimai vəzifə kimi ortaya çıxır. Cəmiyyətdəki iyirmi və daha çox il da-
vam edən təhsilin özü də müəyyən mənada vahid mətn mədəniyyətinin 
ictimai normalar əsasında birmənalı şərhinin formasıdır. 
Beləliklə vahid mətn mədəniyyətini, elm də onun içində olmaqla, 
bütün adamlar tərəfindən birmənalı anlaşılması üçün cəmiyyətdə fasiləsiz 
təhsil sistemi yaradılmışdır. Bu sistem elmi informasiyanın, cəmiyyəti ida-
rə etməyin əsasları olan qanunların və digər normaların, işarə sistemləri-
nin birmənalı başa düşülməsi üçün yaradılır. Bu mənada, vahid mətn mə-
dəniyyətinin özündə konkret məna yoxdur: mətnlərin mənaları dil daşıyı-
cılarının başında onların  şərhi kimi, yozumu kimi, onları  fərdi anlama 
şəkli kimi mövcud olur. 

---

 
23
Ədəbi mətnlərin şərhi problemi ümumən vahid mətn mədəniyyətini 
bütün adamlar üçün fərdi qaydada öyrənilməsi zərurətindən doğur. Lakin 
ədəbi mətnlər digər mətnlərdən, xüsusilə elmi mətnlərdən prinsipial şəkil-
də  fərqlənir:  ədəbi mətn dünyanın fərdi yaddaş prizmasından görünən 
obrazının bir parçasıdır, epizodu və ya mənzərəsidir. Ona görə  ədəbi 
mətnlər daha subyektiv yüklüdür və onların necə başa düşülməsi və 
deməli, şərhi məsələsi də həmişə olmuşdur.  
Mətni  ədəbi qavrayışın və  mətn bilgisinin fərdiliyi irəlidə ayrıca 
fəsildə  nəzərdən keçiriləcəkdir. Ona görə deyilənlərlə kifayətlənib  ədəbi 
mətni  şərhin sosial dünyagörüşü formaları ilə bağlı baxımlarına keçirik. 
Ənənəvi dərsliklərdə buna ədəbiyyatşünaslıq məktəbləri də deyirlər. 
 
 
1.3.2. Ədəbi mətnlərin ictimai dünyagörüşləri 
baxımında şərhi problemi 
 
Bəşər tarixində iki mühüm hadisə ibtidai insanların özündən asılı 
olmadan onların təbiətlə, ətraf mühitlə və digər insanlarla bağlı fəaliyyəti-
nin nəticəsi kimi ərsəyə  gəlmişdir. Onlardan biri cəza və döyüş Allahı 
haqda təsəvvürün yaranması, ikincisi isə yağış, külək, dəniz və s. kimi tə-
biət hadisələrinin insanın özü kimi hərəkət və iradə qabiliyyətli büt-tanrı-
lar kimi qəbul edilməsi idi. Hakimiyyət və Allah problemi eyni məsələnin 
iki üzü idi: bu məsələ digər adamların iradəsinə hakim olmaq və insan 
kütlələrini məqsədyönlü  şəkildə idarə etmək istəyi idi. Həm də  nəzərə 
almaq lazımdır ki, maddi mədəniyyət, əkinçiliyin və dənizçiliyin əsasları 
dildən çox-çox əvvəl inkişaf etmişdi. Bu dövrdə artıq işarə dili vardı. 
Amma fonetik dil ibtidai şəkildə idi. Fonetik dilin inkişafı üçün zəruri və 
əsas  şərt olan yazı müasir sivilizasiyanın  ən cavan, amma ən qüdrətli 
ünsürü idi. Dil kollektiv yaddaş forması olaraq informasiyanı saxlamağa, 
istənilən vaxt ötürməyə imkan açdı. Bu inqilab idi, çünki bir iradənin 
çoxlu digər insan iradələrini idarə etməsinə yol aşdı, insan sürüsünü 
idarəolunan etdi. Bir adamın digər adamlar çoxluğunu idarə etməsi imkanı 
qədim tayfalarda şüurlu hakimiyyət ünsürlərini gücləndirdi. İnsanlar sözlə, 
əmrlə digərlərini idarə etməyə maraq göstərməyə başladılar. 
Bu istəyi reallaşdırmaq formalarından ən başlıcası kimi insanlar ya-
zını və yazı ilə məlumatı təsvir etməyi, saxlamağı, ötürməyi, bu üsulla di-
gər insanları idarə etməyi, onlarda faydalı vərdişlər yaratmağı öyrəndilər. 
Lakin ilk yazı ünsürləri ilə sözü və mətni öyrənmək, tanımaq və düzgün 
anlamaq məsələsi ortaya çıxdı. Bu elə yazını, mətni şərh etmək, necə anla-
maq məsələsinin dolayı  şəkli idi. Yazı iki yaddaş, iki təfəkkür arasında 

---