72
lkin informasiyanın toplanması və işlənməsi məsələsini həll edən
informasiya sistemi;
Tədqiqat obyekti haqqında əldə olunmuş informasiyaya əsasən qərar
qəbulu və ya məsələlərin verilməsi üçün qaydaları müəyyən edən qərar
qəbulu sistemi;
stifadəçilərə lazımi informasiyanın təqdim olunması üçün sorğuların
giriş – çıxış sistemi;
M S əsas vəzifəsi bazardakı vəziyyət haqqında əldə edilmiş
informasiyanın
vəziyyətin
inkişafının
qiymətləndirilməsi
və
dəyişikliklərin modelinin hazırlanması üçün lazımi formaya
salınmasıdır.
Bu sistemdə informasiya üzərində aşağıdakı əməliyyatlar həyata keçirilir:
• informasiyanın toplanması, ilkin işlənməsi ( həqiqiliyinin, tamlığının
yoxlanması ) maşında uzunmüddətli saxlanma üçün yararlı formaya
salınması;
• vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün ilkin informasiyanın yenidən təşkili;
• vəziyyətin real təsvir olunması üçün vəziyyətin qiymətləndirilməsinin (
məsələn,qiymət şkalasından istifadə etməklə ) yenidən təşkili;
• qarşıya qoyulmuş məqsəd ( məqsəd funksiyalarının ), mövcud resurslar
( insani, material, enerji, informasiya, maliyyə, zaman və s. ) əsasında daha
effektiv qərarın axtarışı aparılır;
• seçilmiş qərarların insan tərəfindən anlaşıla bilən dilə
çevrilməsi ( qrafiklər, sxemlər, mətn şərhlər, təsvirin ixtisaslaşmış dilləri );
• məsul şəxs tərəfindən təklif olunan qərarlar ( həllər ) çoxluğuna düzəliş
edilməsi, prioritetlər sisteminin, məqsəd funksiyalarının dəyişdirilməsi;
Burada informasiyanın yenidən təşkilinin əsasında xüsusi qaydalar, yəni,
çıxış informasiyasının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi və onun əsasında
nəticələrin çıxarılması üsullarını müəyyənləşdirən modellər durur. Bu modelləri
aşağıdakı qruplara bölürlər:
73
• Dinamik interpretasiya modelləri. Bu model bəzi başlanğıc şərtlər
ə
sasında öz formasınıı dəyişir. Onlara sinxron və asinxron dinamik prosesləri
qiymətləndirməyə ( modelləşdirməyə ) imkan verən modeləri aid etmək olar.
Onlar
müxtəlif
proseslərin
modelləşdirilməsi
zamanı
ə
vvəlcədən
müəyyənləşdirilmiş siyahı əsasında qərarların seçimini həyata keçirir.
• Analitik tipli modellər. Bura çoxsaylı meyar məkanında analitik və ya
evristik metodlar əsasında vəziyyətin ( obyektin ) qiymətləndirilməsini,
alınmış nəticələrin əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş qiymət şkalası əsasında
interpretasiyasını həyata keçirən modelləri aid etmək olar. Meyar qismində (
həlli tələb olunan məsələdən asılı olaraq ) bazar payı, bazrın həcmi, rəqabətin
səviyyəsi, firmanın imici, bazarın cəlbediciliyi və s. istifadə oluna bilər.
Sistemin fəaliyyətini sxematik olaraq belə təsvir etmək olar:
nformasiyaya olan tə lə b
Hazırlıq informasiyası
Ə
traf – mühit
haqqında
informasiya
Bazar haqqında
informasiya
Firmanın daxili
mühiti haqqında
informasiya
Modellər
Metodlar
stifadə çi
interfeysi
Mə sul şə xs
Verilə nlə r
bazası
74
Yuxarıda sadalanan
texnologiyalar
bazarın
öyrənilməsinilə
həm
istehlakçıların istəklərini və deməli, tələbi, həm də, rəqibləri və deməli, təklifi hər
tərəfli öyrənməyə imkan verir.
75
NƏ T CƏ VƏ TƏ KL FLƏ R
Müasir intellektual informasiya texnologiyaları süni intellekt sahəсində əldə
edilmiş nailiyyətlərə söykənən informasiyanın (o cümlədən, iqtisadi və idarəetmə
informasiyasının) işlənməsi və məsələlərin hesablayıcı maşınların köməyilə həll
edilməsi texnologiyalarından ibarətdir. Süni intellekt üzrə tədqiqatların nəticələri
intellektual sistemlərin konkret predmet oblastına aid edilən yaradıcılıq
məsələlərini həll etməyi bacaran proqam və texniki altsistemlərində istifadə edilir.
Süni intellekt sahəsindəki tədqiqatlar ötən əsrin ortalarında başlasa da, bu sahədə
kifayət qədər uğurlar əldə edilmişdir.
ntellektual sistemin fəaliyyəti demək olar ki, predmet oblastı haqqında olan
biliklər üzərində qurulur. ntellektual sistemin təyinatından və burada həll olunacaq
məsələlərin növündən asılı olaraq biliklərin təqdin edilməsi modelləri işlənib –
hazırlanır. ntellektual sistemlər müxtəlif – məsləhət vermə, təhlil, təsnifatlaşdırma,
diaqnostika, nəzarət, proqnozlaşdırma, planlaşdırma, seçim etmə və s.
funksiyaların yerinə yetirilməsində insana yardımçı rolunda çıxış edə bilər.
Yeni məhsulun bazara çıxarılması və ya artıq mövcud məhsulun ( xidmətin )
yaxşılaşdırılması kifayət qədər baha başa gələn və riskli iş hesab olunur. Bunun
üçün bazarda həmin məhsula (xidmətə) olan tələbin və təklifin
müəyyənləşdirilməsi və gələcək üçün proqnozlaşdırılması böyük əhəmiyyət ksb
edir. Bu hər bir müəssisəyə təsərrüfat fəaliyyətini planlaşdırmaq və səmərəli idarə
etmək üçün lazımdır. Bu məqsədlə son dövrlərdə daha çox iri müəssisələrdə
intellektual sistemlərin əsasında yaradılmış texnologiyalardan istifadə olunur. Bu
texnologiyalar eyni zamanda çoxamilli təhlili həyata keçirməyə, hər bir amilin
vəziyyətin hazırki inkişafına necə təsir göstərdiyini aşkar etməyə şərait yaradır.
Tələb
və
təklifin
tədqiqində
intellektual
sistemlərdən
istifadə
proqnozlaşdırmanın dəqiqliyini artırmağa, informasiyanın kompüterdə keyfiyyətli
emalına və əldə olunmuş nəticələr əsasında müəssisənin təsərrüfat fəaliyyəti ilə
bağlı səmərəli qərarların qəbul edilməsinə imkan verir.
76
Dövlət quruculuğu, güclü iqtisadiyyatın yaradılması, cəmiyyətin
demokratikləşməsi, əhalinin rifahının yüksəldilməsi və insan inkişafının təmin
edilməsi, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin artırılması, ərazi bütövlüyünün bərpa
edilməsi və qorunub saxlanılması, davamlı inkişafın təmin edilməsində yeni
informasiya emalı texnologiyalarının xüsusi yeri vardır. Müxtəlif dövlətlərdə,
xüsusən də inkişaf etmiş dövlətlərdə bu məqsədlə informasiya cəmiyyətinin və
biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın formalaşdırılmasına səy göstərilir və bu fəaliyyət
BMT-nin Minilliyin Sammitində müəyyən edilmiş inkişaf məqsədləri ilə tam
uzlaşır.
Bildiyimiz kimi intellektual sistemlər müxtəlif əlamətlərə görə təsnifləşdirilir:
Qurğuya görə intellektual sistemlər neyron şəbəkələr və ekspert sistemlərə
bölünür. Neyron şəbəkələrin və ekspert sistemlərin qurulması müxtəlifdir.
Tətbiq olunma sahəsinə görə intellektual sistemlər iqtisadi məsələlərin həllinə
yönələn, marketinq tədqiqatları üçün hazırlanan və hüquqşünaslıqda qərarların
qəbul edilməsi üçün nəzərdə tutulan sistemlərə bölünür.
Məsələlərin həllinə görə intellektual sistemlər məsləhət verən, test edən,
diaqnostika edən və s. sistemlərə bölünür.
darəetmədə qərar qəbul edilməsi məsələsi insanların gündəlik həyatındakı
qərar qəbuletmədən daha sistemli bir prosesdir. Şəxsin qəbul etdiyi qərarlar əsasən
onun özünə, bir az da ona yaxın olan adamlarla əlaqəli olur. Müəssisənin
menecerləri isə nəinki özü üçün, həm müəssisəyə, həm də digər işçilərə aid olan
qərarları qəbul edirlər. ri müəssisələrin daha yuxarı təbəqələrində olan işçilərin
qərarları isə daha böyük dairəni – pulla ifadə edilərsə, milyonlarla manatlıq işləri
ə
hatə edir. Bundan daha da vacib olan məqam odur ki, rəhbər işçilərin qəbul etdiyi
qərarlar bir çox insanların taleyinə təsir göstərə bilirlər, ən azı onunla birlikdə
işləyən işçilər belə qərarların təsiri altında olurlar. Məsələn, bir müəssisə rəhbəri
beş dəqiqə gecikən işçini mükafatdan məhrum edə bilər, digəri isə hesab edər ki,
belə ciddiyət müəssisədə işçilərin mənəvi problemlərinin yaranmasına səbəb olar
və bunun nəticəsində də müəssisədə kadrların axını çoxalar, eyni zamanda
istehlakçılara xidmət səviyyəsi, əmək məhsuldarlığı, istehsal olunan malların
77
keyfiyyəti aşağı düşər və s. Məsələn, bu halda inzibati cəzadan imtina edən
müəssisə rəhbəri belə halların qarşısının alınması üçün həmin işçi ilə ciddi söhbət
etməyə qərar verə bilər. Hər iki halda müəssisə rəhbərinin məqsədi gecikmənin
qarşını almaqdır. Lakin hər iki halda müəssisədə belə halları müntəzəm təkrar edən
işçiyə qarşı onun işdən azad olması haqqında qərar qəbul edilə bilər. Əgər
müəssisə çox böyükdürsə, onun ali rəhbərliyinin qərarları müəssisədən kənarda
olan mühitə də hiss oluna biləcək dərəcədə təsir göstərə bilir. Elə qərarlar da var ki,
onlar tarixdə bütün cəmiyyətə təsir göstərə bilirlər.
Qərar qəbuletmə metodologiyası elə texnologiya və metodlara əsaslanır ki,
onları hissə - hissə və ya tamamilə formalaşdırmaq mümkün olar. Hazırda qərar
qəbuletmə prosesinə hesablama texnikalarının tətbiqi haqqında kifayət qədər
dərindən öyrənilmiş nəzəri baza və geniş təcrübə mövcuddur.
Herbert Saymon iddia etmişdir ki, tam rasional olan qərarların qəbul
edilməsi aşağıdakı səbəblərdən mümkün deyildir: bütün zəruri məlumatları
yığmağa və ehtimal olunan bütün nəticələri söyləməyə müəssisələrin həm vaxtının,
həm də vəsaitinin olması heç zaman mümkün deyildir, həmçinin problemin bütün
tərəflərinə eyni zamanda baxmağa insan beyninin imkanları da çatmır. H.Saymon
bu şərti məhdud rasionallıq şərti adlandırır. O iddia edir ki, qərar qəbuletmədə,
hətta ən optimal olmasa da, birinci əlverişli variantın secilməsini ən səmərəli
strategiya hesab etmək olar.
ntellektual sistemlərin layihələşdirilməsinin və onların arxitekturasının
seçilməsində sadəcə mövcud istehsal obyektini qiymətləndirən müstəqil proqram
təminatı hazırlamaq lazım deyil. ntellektual sistemlərin prosesin müxtəlif
elementlərinə yaxınlaşmasına, idarəetmə və təşkilatın texnoloji zəncirin əsas
həlqəsi kimi çıxış etməsinə cəhd etmək lazımdır.
ntellektual sistemlərin yaradılması zamanı tədqiqat sahəsi haqqında
biliklərin təqdim olunma üsulu və insanın xəyalının modelləşdirilməsi, düşüncə
metodları və qərar qəbulunda seçimlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. ntellektual
sistemin yaradıcısı (biliklər mühəndisi) uzun müddət BB-nin yaradılması üçün
informasiya mənbəyi rolunu oynayan mütəxəssis-ekspert ilə həmin sahə üzrə birgə
78
işləyir. Bir neçə iterasiya (təkrar) nəticəsində sistemdə biliklərin təqdim olunma
sxemi və məntiqi çıxarış strategiyası seçilir.
Qərar qəbuletmənin obyekti müəssisələrin mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq onların fəaliyyətinin coxtərəflı sahələridir. Xüsusı halda müəssisənin
aşağıdakı fəaliyyət sahələri qərar qəbuletmənin obyektləridir:
•
Texnoloji inkişaf;
•
Ə
sas və köməkçi istehsalın təşkili;
•
Marketinq fəaliyyəti;
•
qtisadi və maliyyə inkişafı;
•
Ə
mək haqqı və mükafatların təşkili;
•
Sosial inkişaf;
•
darəetmə;
•
Mühasibat fəaliyyəti;
•
Kadrla təmin etmə;
•
Digər növ fəaliyyətlər.
Qərar - müxtəlif variantlardan, alternativlərdən birinin seçilməsinin
nəticəsidir, iş planı və ya işlənmiş layihə əsasında fəaliyyət üçün bir təlimatdır.
ntellektual sistemlər proses və obyektlər haqqında öz biliklərini sistemə
ötürən mütəxəssislərlə birgə hazırlanır. Ekspert və ya mütəxəssislə iş prosesi
biliklərin çıxarılması və ya biliklərin daha düzgün və korrekt əldə olunmasından
ibarətdir. Bu texniki, psixoloji, istehsal və sosial xarakter faktorları özündə
saxlayan çətin və zəhmət tələb edən bir prosesdir. Sözügedən prosesdə biliklər
mühəndisi əsas rol oynayır. Uzun zaman kəsiyində biliklər mühəndisi tapşırıqları
müəyyənləşdirmək, mühüm anlayışları aydınlaşdırmaq və bu anlayışlar arasında
qaydaların müəyyənləşdirilməsi və formalaşdırılması üçün ekspertlə birgə işləyir.
Biliklər mühəndisi tədqiqat sahəsini yaxşı bilməli, biliklərin formalaşması və
təqdim olunması metodlarına malik olmalı və müxtəlif vəziyyətlərə tez oreintasiya
olunan psixoloq olmalıdır.
79
stifadə edilə n ə də biyyat siyahısı
1.
Abbasov Ə.M. ntellektual informasiya sistemlərində qərar qəbul etmə
üsulları. Bakı, 2003.
2.
Abbasov Ə.M. qtisadi informasiyanın işlənməsinin kompüter
texnologiyaları. Bakı, “ qtisad Universiteti”, 2002.
3.
Абдикеев Н.М., Данько Т.П. Реинжиниринг бизнес – процессов: Полный
курс
МБА. Москва, «Эксмо», 2005.
4.
Буренина Т.А. Маркетинг на базе интернет – технологий. М.,
«Благовест – В», 2005.
5.
Грабауров В.А. Информационные технологии для менеджеров. М.,
«Финансы и статистика», 2001.
6.
Луценко Е.В. Интеллектуальные информационные системы. Краснодар,
2006.
7.
Матюшка В.М. Информатика для экономистов. М., «Инфра – М»,
2006.
8.
Симионов Ю.Ф. Информационные технологии в экономике. Ростов – на
– Дону, «Феникс», 2003.
9.
Титоренко Т.А. Автоматизированные информационные технологии в
экономике
. М., «Юнити», 1998.
10. http://
www.neuroproject.ru
11. http://
www.wardsystems.com/learnmore.asp
12. Rafiq Əliyev, Rəşad Əliyev “Soft Computing” Bakı-2003
13. Əli Abbasov, Mətləb Əlizadə, Etibar Seyidzadə, Mahilə Salmanova
“ nformatika və kompüterləşmənin əsasları” Bakı-2006
14. Г.А.Титоренко “Информационные технологии управления” Москва-2003
15. nternet saytlar:
http://ru.wikipedia.org
http://www.dist-edu.ru
http://www.hse.ru
80
http://ito.bitpro.ru
http://www.ui.usm.ru
http://biro.ufanet.ru
http://kampi.kcr.ru
81
РЕЗЮМЕ
Конечная
цель любого бизнеса в условиях рыночной экономики,
конечно
, чтобы получить больше прибыли.Точность предсказаний
работодателем
и выбранной стратегии в значительной степени зависит от
решений
, принимаемых в области оптимизации. Компании в целях
обеспечения
эффективности таких решений часто приходится обращаться к
специалистам
в соответствующей области, и он получает регулярный
характер
, требует значительного объема финансовых ресурсов.
Вопрос
управления
процессом
принятия
решений
более
систематической
повседневной жизни принятия решений людей. В
соответствии
с решениями, принятыми самим человеком, становится
немного
о людях, которые рядом с ним. Руководители предприятий не
только
за себя, но и для предприятия, а также другие решения, касающиеся
их
сотрудников.Применение интеллектуальных систем к процессу принятия
бизнес
-решений приводит к повышению качества этих решений. Таким
образом
, предлагаемый дипломная тема имеет большое значение.
Магистерская
диссертация
изучить
теоретические
основы
интеллектуальных
систем, изучал факторы, которые влияют на процесс
принятия
решений, укрепления и расширения участия в механизмах
принятия
решений были изучены в интеллектуальных системах.
82
ABSTRACT
At this situation the final goal of every firm is to access a lot of revenue. But
amount of revenue is depending on precise of prediction and decision metod. For
ensuring efficiency of this decision firms are need to appeal to the professional
experts.
Decision in the menegement is very essential than decision in the dairy life.
Decision of the man or woman is connecting to him or her life and people near
them. Menegements decision is connecting not only for him, even for other
employees. Applying intellectual systems on the decision prosess it will be very
efficiency. For this regard context of the master dissertation is very important.
At this master thesys theoretic bases of the intellectual systems was
researched, factors that improving prosess of the decision has studied and
increasing of the participation of intellectual systems in the decision was
investigated.
Dostları ilə paylaş: |