Microsoft Word S. Nergiz dissertasiya doc
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 Ə lbəttə ki, intellektual sistemlərin yaradılmasının ilkin mərhələsində bu məsələlərin sayı, tərkibi və ardıcıllığı dəyişə bilər. Bu bir çox faktordan asılıdır: obyektin və problem oblastının xarakteri və çətinliyindən; sistemi işləyib hazırlayanın layihələşdirilmiş sistemə və özünə qoyduğu məqsədindən; biliklərin müəyyənlik və quruluş pillələrindən; biliklərin uğurlu toplanması üçün şərtlərin, həmçinin ekspertlərlə qarşılıqlı əlaqədən və s. Lakin buna baxmayaraq burada əsas fikri qeyd etmək lazımdır: BB-nin hazırlanması, onun quruluşunun seçilməsi, biliklərin təqdim olunma üsulu, intellektual sistemlərin layihələşdirilməsində ekspertlərlə görülən işin çətinliyi və vacibliyi. Qısaca da olsa bu məsələlərin tərkibi və problematikasına nəzər yetirək. Onlardan bir neçəsi haqqında yuxarıda söhbət açmışdıq. BB yaradılarkən əsas məsələ biliklərin təqdim olunma üsulunun seçimidir. Biliklərin təqdim olunmasının məqsədi lazım olan informasiyanın elə bir şəklə salınmasıdır ki, süni intellekt proqramı həllin qəbulu, planlaşdırma, obyekt və hadisələrin tanınması, vəziyyətin analizi, nəticənin çıxarılışı və digər koqnitiv funksiyalar üçün informasiyanı asan yolla alsın. ndi isə qısaca olaraq biliklərin təqdim olunması modellərinin əsaslarının bir neçəsini BB-nin hazırlanması prosesinə uyğun olaraq xarakterizə edək. Predikativ məntiqinin istifadəsi zamanı BB problem sahəsinin hissə-hissə təsvirini təmin edən məntiqi formulların məcmusu kimi baxılır. Semantik şəbəkələr hadisələrin, anlamların, vəziyyətlərin, hərəkətlərin təpələrdən və künclərdən ibarət işarələnmiş istiqamətlənmiş sütünun (qrafa) köməyi ilə təsvirinə icazə verir. Semantik şəbəkələrin təqdimi üçün ekstensional və intensional biliklərdən istifadə olunur. Ekstensional şəbəkə verilənlər bazasının özəyini, intensional şəbəkə isə BB-nin özəyini təşkil edir. Freymlər də semantik şəbəkələr kimi deklarativ – prosedur quruluşlu olur. Bir çox freym quruluşlarında obyektlərin daha da obstrakt obyektlərdən atributları miras kimi qəbul edən irsi münasibətlərin reallaşdırılması mümkündür. Biliklərin belə təşkil edilməsi yaddaşın həcminə qənaət etməyə imkan verir. Hal-hazırda biliklərin təqdim edilməsi üsullarından ən məşhuru hasilat modelləridir. 21 Biliklərin təşkili zamanı BB hasilat modellərinin istifadəsinin hasilat qaydalarını özündə saxlayır və həll edilən məsələnin mövcud vəziyyətdə verilənlər bazasında informasiya kimi saxlanılır. Lazım olan qaydanın inisalizasiyasını idarəetmə bloku (interpretator) həyata keçirir. Ən böyük çətinliklər tam olmayan, qeyri-səlis biliklərin modellərinin yaradılması zamanı meydana çıxır. Son illər süni intellektdə tətbiqi proqramların yaradılması zamanı tətbiq olunan qeyri-səlis biliklərin metodlarının formalaşdırılmasının inkişafı üçün fəal şəkildə işlər aparılır. BB-nin təşkili ilk növbədə onun saxlamalı olduğu informasiyanın xarakterinə ə saslanılır. Bu, hər şeydən əvvəl öz-özlüyündə tez dəyişən informasiya, hansısa fakt və biliklərdir. Digər tip informasiya – verilənlərdən daha az dəyişən bilik və qaydaların modelləridir. Bundan əlavə, qaydalar özündə obyektlər haqqında tutarlı məlumat daşıyırlar. Onlar fəaldırlar və BB-də olan məlumatlar əsasında yeni fakt və hipotezlər yarada bilərlər. Bununla əlaqədar olaraq BB-nin quruluşunu iki əsas altbaza şəklində – qaydalar bazası (QB) və verilənlər bazası (VB) təşkil etmək lazımdır. VB-də qeyd olunan tədqiqat sahəsinə aid həll olunan məsələ və verilənlər haqqında faktoqrafik informasiya saxlanılır. Qaydalar bazası tədqiqat sahəsi haqqında biliklərin təqdim olunması modeli və həmçinin bu biliklərin aktivləşdirilməsi əsasında VB-də saxlanılan verilənlərin elementləri arasında münasibətləri müəyyən edir. Biliklərin təqdim olunma modeli yuxarıda qeyd olunan bir və ya bir neçə biliklərin təqdim olunma formasına əsaslanır. Bu qayda ilə biliklərin təqdim olunması haqqında ümumi şəkildə iki səviyyədə danışmaq olar: birinci səviyyə – faktoqrafik informasiya, verilənlər; ikinci səviyyə – faktoqrafik informasiyanın manipulyasiyası üsulunu müəyyən edən təsvir, əlaqə, qayda və prosedurlar. Biliklərdən əlavə BB-də tədqiqat sahəsi haqqında digər tip biliklər də saxlanılır: sistem aləminin modeli, istifadəçi haqqında biliklər, məqsədlər və s. Bu biliklər əsasən təqdim olunmaların ikinci səviyyəsində bloklar və QB-nın quruluş hissəsi şəklində saxlanılır. Adı çəkilən bir neçə bilik tipinin elə birinci səviyyədə (VB-də) saxlanması mümkündür.
22 Bilik və qaydaların həcmi böyük olduqda informasiyanın emalına sərf olunan vaxt artır. Həll seçimi oblastının kiçildilməsi məsələsi əmələ gəlir. ntellektual sistemlər onların qarşısına qoyulan məsələlərin həllində hərəkətlərin məqsədyönlülüyünə, biliklərlə işdə hansısa pillədə “dərk edilmiş” və konstruktivliyə malik olmalıdırlar. Buna görə də bir çox real zamanda işləyən intellektual sistemlərdə yeni, biliklərin təqdim olunmasının üçüncü səviyyəsi – BB-də əməliyyat proseslərinin rasionallaşdırılması təminatı üçün vacib olan metabiliklər səviyyəsi realizə olunur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi metabiliklər – sistemin özü haqqında, yəni öz bilikləri, onların quruluşu və öz fəaliyyəti barədə biliklər məcmusudur. Beləliklə, BB-də biliklərin strukturlaşdırılması lazımi informasiya axtarışı problemi ilə sıx əlaqədardır. Ən yaxşı axtarış strategiyası məsələnin həllinin bütün mərhələlərində BB-də olan bütün informasiyanın deyil, ona uyğun olan hissəsinin istifadə olunmasıdır. BB-nin düzgün strukturlaşdırılması zamanı verilən məsələnin həlli üçün axtarış və lazımi biliklərin seçilməsi problemi asanlaşır.
Şə kil 2. Biliklər bazasının ümumiləşmiş quruluşu Yuxarıdakı şəkildə göstərildiyi kimi rasional obrazda həllərin çıxış mexanizmini reallaşdıran qaydalar interpretatoru funksiyalarını BB-nin yüksək
Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|