23
pilləsi olan metabiliklər (və ya metabiliklər bloku) yerinə yetirir. Onu da qeyd
etmək lazımdır ki, BB-nin təşkili və onun intellektual sistemlərin digər
komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqəsində müxtəlif variantlar vardır.
Aşağıdakı şəkildə süni intellekt sisteminin biliklərin axtarış və
generasiyasında əsas sistem modulları ilə BB-nin qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirən
fraqment verilib. BB-də faktoqrafik informasiya və evristika və ya qaydalar təqdim
olunur.
Bundan əlavə, BB-nin yüksək pilləsində axtarışın rasional strategiyasının
təkmilləşdirilməsi üçün lazım olan metabiliklər verilmişdir. Lakin biliklərin çıxışı
yeni qayda və biliklərin generasiyası burada BB-də qayda və verilənlərin
interpretasiyasında BB-nin metasəviyyəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olan çıxış blokunun
köməyi ilə həyata keçirilir.
Şə
kil 3. Mə
hsuldar sistemlə
r üçün süni intellektin istehsalat sisteminin
ə
sas komponentləri ilə BB-nin qarşılıqlı quruluşu
Məsələnin həlli, qayda və verilənlərlə iş, xüsusi blok olan işçi sahəsində
həyata keçirilir. şçi sahəsində sorğunun təsviri və ya həll olunan məsələnin, BB-
nin qayda və verilənləri, çıxış mexanizminin prosedur və ya strategiyası təqdim
olunur.
24
Hal-hazırda nisbətən yayılmış məhsuldar sistemlərin istifadəsi zamanı
biliklərin təqdim olunmasının aşağıdakı şəkildə verilmiş sistemin əsas
komponentlərinin quruluş və funksional təşkili variantı mövcuddur.
Tədqiqat sahəsi haqqında faktlar və evristikalar məhsuldar qaydalar şəklində
saxlanılan zaman, BB bir çox hallarda “qaydalar bazası”, çıxış mexanizmi isə
“qaydalar interpretatoru” kimi təqdim olunur. BB-də tədqiqat sahəsinin fakt və
təsvirləri, həmçinin problemlə bağlı olan evristikalar saxlanılır. darəedici quruluş
(qaydaların çıxış və interpretasiyası mexanizmini reallaşdıran) problemin həllində
BB-dən istifadə edir. şçi yaddaşında (və ya qlobal verilənlər bazasında) konkret
məsələyə daxil olan verilənlər, problem və ya məsələnin vəziyyəti haqqında
informasiya saxlanılır… Layihələşdirilən intellektual sistemin biliklər bazasının
hazırlanması zamanı qeyd edildiyi kimi sərəncamda olan bilkləri, yəni məlum olan
fakt və informasiyaları təyin və tədqiq etmək vacibdir. Bunlar, ölçülər haqqında
istehsal informasiyaları, dəyişənlər arasında əlaqələr, tənzimləmənin avadanlıq və
ə
məliyyatları, prosesin idarə edilməsi zamanı müxtəlif vəziyyətlər ola bilər.
Şə
kil 4. Məhsuldar sistemlər üçün BB ilə intellektual sistemlərin əsas
komponentlə
ri arasında qarş
ılıqlı ə
laqə
nin quruluş
u
stehsal informasiyalarının əsasını biliklərin iki tipi – əsas (dərin) və ekspert
bilikləri təşkil edir. Əsas biliklər fundamental prinsiplərə əsaslanan iqtisadi
proseslər və onun funksiyalarının hissəvi anlayışını əks etdirir. Mühəndislər riyazi
25
ə
məllər vasitəsi ilə istiliyin ötürülməsi, maye axını, kimyəvi reaksiyalar,
qarışıqların parçalanması və s. prosesləri təsvir edə bilərlər. Riyazi həllərin
bərabərlik və qaydaları biliklər üçün ardıcıllıq və ya təşkilat quruluşunu müəyyən
edir. Dolğun və hərtərəfli istismar prosesləri prosedur məsələləri üçün əsas
biliklərlə eyni qiymətləndirilir.
Ekspert bilikləri təcrübə və ya müşahidələrdən alınır. Prosesin ölçülmə şərtləri
keyfiyyət terminlərində asan verilir və asan da təsvir olunur. Prosesin gedişi çoxlu
müxtəlif vəziyyətlərdə özünü biruzə verir. O, keyfiyyət xarakteristikalarının
istifadəsi ilə müşahidə və proqnoz oluna bilər. Lakin proses fundamental prinsiplər
terminində heç də hər zaman başa düşülən olmur. Bir çox göstəricilərin keyfiyyət
təbiəti, bərabərliklərin məntiqi formada ifadəsi riyazi əməllərin köməyi ilə birlikdə
təsvir olunan mütəmadi olmayan münasibətlər və nəticələri şərtləndirir.
ntellektual sistemlərin BB-si təcrübədə adətən ekspert və əsas biliklərin
kombinasiyasını təşkil edir. Biliklərin bir hissəsi tamamilə keyfiyyət, digər hissəsi
isə kəmiyyət xarakteri daşıya bilər.
Bir çox tədqiqatçıların fikrincə süni intellekt nəzəriyyəsində biliklərin
təqdimatı əsas yer tutur. Biliklər nəyi ifadə edir və onların verilənlərdən fərqi
nədədir?
Biliklər, mühit (konkret tədqiqat sahəsi, obyekt və ya obyektlərin məcmusu)
haqqında obyektlərin xüsusiyyətləri barədə informasiyaları, hadisə və proseslərin
qanunauyğunluğunu, qərar qəbulu üçün informasiyadan istifadə qaydalarını
özündə birləşdirən məlumatlar məcmusunu (şəxsdə, cəmiyyətdə və ya sistemdə
süni intellekt) ifadə edir.
lkin hesablama texnikaları verilənlərin emalına yönləndirilmişdi. Bu, texnika
və proqram təminatının inkişaf səviyyəsi və həm də həll edilən məsələlərin
xüsusiyyətləri ilə əlaqdar idi. Sonrakı həll edilən məsələlərin mürəkkəbləşməsi,
onların intellektuallaşdırılması, hesablama texnikasının inkişafı bilikləri emal edən
maşının yaradılması zəruriliyini doğurur. Biliklərin verilənlərdən ən böyük fərqi
ş
übhəsiz ki, onların interpretasiyalı olmasıdır. Verilənlərin interpretasiyası üçün
proqramın olması vacibdir və onlar özləri dolğun informasiya daşımırlar, lakin