Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
45 
 
 
Sifət, quruluşca növləri, dərəcələri 
 
Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən nitq hissəsi 
olub,  necə? nə cür? hansı?    suallarından birinə cavab verir. 
Sifət, isimlərdən fərqli olaraq, zəngin qrammatik kateqoriyalara 
malik deyil. Bir nitq hissəsi kimi onun üçün səciyyəvi olan 
cəhət sifətlərin dərəcələnməsidir. Sifət morfoloji sualı  və 
sintaktik vəzifəsinə görə  də digər  əsas nitq hissələrindən 
fərqlənir. Sifətin cümlədə təhkim olunduğu vəzifə təyin yerində 
işlənməkdir. Bundan başqa, sifətlər isimləşərək mübtəda, 
tamamlıq, xəbərlik  şəkilçisi qəbul edərək ismi xəbər də ola 
bilir.  
Atributivləşə-
rək təyin, ad-
verbiallaşaraq
zərflik olur. 
Xəbərlik 
şəkilçisi 
qəbul edir 
Konkret və
mücərrəd
 
olur 
Ümumi və 
xüsusi olur 
Tək və cəm 
olur 
Cümlədə 
daha çox 
mübtəda, 
tamamlıq
 
olur
 
Mənsubiyyətə
görə dəyişir 
Quruluşca 
sadə,düzəltmə,
mürəkkəb olur
 
Hallanır 
İsim 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
46
Dilimizdə sifətlər  digər nitq hissələrindən formal 
əlamətlərinə görə  fərqlənmir. Ona görə  də Azərbaycan dili 
sifətlərini müəyyənləşdirərkən onların lüğəvi mənasına və  
dərəcələnməsinə əsaslanmaq lazımdır. Məsələn,  uca, bərk, isti, 
gözəl kimi sözlər öz əsl mənalarına görə sifət sayılır. Sifətlərin 
mənasındakı bu xüsusiyyətə  əsasən, onlara əsli sifət adı 
verilmişdir.  
Prof. M.Hüseynzadə  əsli sifətləri 3 qismə ayırmış, 
bunlara keyfiyyət,  əlamət, rəng  bildirən sifətləri aid 
etmişdir.(2, səh. 65)  
Prof. Q.Kazlmov isə  rəng bildirən sifətləri də  əlamət 
bildirən sifətlər sırasında verməklə, iki növ: əlamət və keyfiyyət 
bildirən sifətləri göstərmişdir. (3, səh. 99) 
Rəng bildirən sifətlər də  əşyanın zahiri, formal 
görünüşü ilə bağlı olduğundan,  əlamət bildirən sifətlərə aid 
edilməlidir. 
Sifət əşyanın əlamətini bildirdiyindən, bir qayda olaraq 
isimlə bağlı olur, isimdən  əvvəl gələrək onunla yanaşma 
əlaqəsinə girir, onu əlamət və ya keyfiyyət baxımından təyin 
edir.  Əlamət dedikdə  əşyanın zahiri görünüşü, forması, 
keyfiyyət dedikdə isə əşyanın daxili cəhəti, mahiyyəti nəzərdə 
tutulur. Məsələn,  uca, hündür, yumru, sarı  və  s.  əlamət,  turş, 
şirin, acı və s. isə keyfiyyət bildirən sifətlərə aiddir. Dilimizdə 
elə sifətlər də var ki, yerindən asılı olaraq həm əlamət, həm də 
keyfiyyət bildirir. Məsələn,  gözəl qız  və gözəl  şair 
birləşmələrindən birincisində gözəl sözü əlamət, ikincisində isə 
keyfiyyət bildirir. 
Sifətin quruluşca növləri.  Müasir Azərbaycan dilində 
sifətlər quruluşuna görə 3 yerə bölünür: 1. Sadə  (əsli);              
2. Düzəltmə; 3. Mürəkkəb sifətlər.  
Sadə bir söz öz vəzifəsi, mənası vasitəsilə  əşyanın 
həcmini, keyfiyyətini, xasiyyətini, müxtəlif cəhətdən ölçüsünü 
və s. bildirir. Bir kökdən ibarət olduğu üçün belə sifətlərə sadə 
sifət deyilir. Azərbaycan dilində a) rəng bildirən – qara, ağ, 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
47 
yaşıl, qırmızı, göy, sarı, ala, mavi və s; b) keyfiyyət bildirən – 
pis, yaxşı, isti, bərk, yumşaq, boş  və  s; c) müxtəlif cəhətdən 
ölçü və  həcm bildirən – gödək, uzun, kiçik, uca, nazik, qalın, 
ağır, dərin, dayaz və s; ç) dad bildirən – şirin, acı, turş  və  s;     
d) zahiri əlamət bildirən – qoca, kar, kor, qarı, topal və  s. 
sözlər sadə (əsli) sifət hesab olunur.  
Düzəltmə sifətlər isə sözdüzəldici  şəkilçilərin sadə 
sözlərə artırılması ilə yaranır. Müasir Azərbaycan dilində 
işlənən düzəltmə sifətlər  həm  əsl Azərbaycan söz və 
şəkilçilərindən düzəlmiş, həm də başqa dillərdən keçmiş 
düzəltmə sifətlərdir. Düzəltmə sifətləri hansı nitq hissəsindən 
yaranmasına görə iki hissəyə bölmək olar: 1. Adlardan düzələn 
sifətlər; 2. Feldən düzələn sifətlər.  
Azərbaycan dilində adlardan sifət düzəldən  şəkilçilər  
aşağıdakılardır: 
1.-lı
4
  şəkilçisi ilə keyfiyyət və  əlamətin çoxluğunu 
bildirən sifətlər düzəlir:  ağıllı, dadlı, güclü, sədaqətli,  şüurlu, 
maraqlı və s. 
2.-sız
4
  şəkilçisi -lı
4
  şəkilçisinin yaratdığı  mənaların 
əksini, yəni  əlamətin yoxluğu mənasını ifadə edən sifətlər 
düzəlir: maraqsız, dadsız, duzsuz, gücsüz, rəngsiz, susuz və s. 
3.-cıl
4
 şəkilçisi vasitəsilə bacarıq, xasiyyət, hal-vəziyyət 
və s. bildirən sifətlər  əmələ  gəlir:  zarafatcıl, işcil, ölümcül, 
qabaqcıl və s. 
4.-lıq
4
  şəkilçisi vasitəsilə isimlərdən, saylardan və 
əvəzliklərdən isim əmələ  gəldiyi kimi, bəzi hallarda həmin 
şəkilçi ilə sifət də düzəlir:  həftəlik, günlük, aylıq, gündəlik, 
onluq və s. 
5.-kı
4
  şəkilçisi vasitəsilə zaman bildirən isim və ya 
zərflərdən hadisə və ya əşyanı müəyyən vaxtla əlaqədar olaraq 
təyin edən sifətlər düzəlir: axşamkı, dünənki, çoxdankı, səhərki, 
hazırki, bildirki və s. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
48
Bəzən bu şəkilçini ismin yerlik halında işlənən sözlərin 
sonuna  əlavə etməklə  əşyanın, hadisənin yerini ifadə edən 
sifətlər yaranır: evdəki, bağdakı, yuxarıdakı, küçədəki və s. 
Qeyd. 
Bu zaman söz kökündə  nəzərə çarpan –dakı,           
-dəki  şəkilçisi bir sıra dilçilik kitablarında sifətdüzəldən  şəkilçi 
kimi qeyd olunur. Əslində isə bu şəkilçi yerlik hal şəkilçisi ilə 
sifətdüzəldən  -kı    şəkilçisinin  birləşməsindən   ibarətdir.           
Prof. Q.Kazımovun sifətdüzəldən  -kı  şəkilçisinin  əslində  
sözdüzəldici deyil, kateqorial şəkilçi olması ilə bağlı maraqlı 
fikirləri var. (Bax: 2, səh. 105-106)    
6. -ı
4 
 isimlərdən rəng bildirən, çox az hallarda fellərdən 
keyfiyyət bildirən sifət düzəldir. Məsələn,  gümüşü, badamı, 
zoğalı, dolu və s. 
Bundan başqa, dilimizdə  -sal (qumsal), -sul  (yoxsul),     
-lam (sağlam),  -iş (geniş, nəmiş),  -ca (balaca) kimi adlardan 
sifət düzəldən  qeyri-məhsuldar  şəkilçilər də var.                   
(2, səh. 106-107) 
Dilimizdəki düzəltmə sifətlərin bir hissəsi fellərdən 
aşağıdakı şəkilçilər vasitəsi ilə  düzəldilmişdir: 
1.-ağan,-əyən  şəkilçisi daimi xasiyyət bildirən sifətlər 
əmələ gətirir: ağlağan, güləyən, qaçağan, oynağan və s. 
2.-qan, -kən;-ğan, -gən  şəkilçisi xasiyyət və keyfiyyət 
bildirən sifətlər yaradır:  çalışqan, dalaşqan, sürüşkən, ilişkən, 
döyüşkən, ağlağan, deyingən və s. 
3.-aq, -ək şəkilçisi xasiyyət və keyfiyyət bildirən sifətlər 
düzəldir: qorxaq, ürkək və s. 
4.-qın,-kin, -qun, -kün; -ğın,-gin, -ğun, -gün  şəkilçisi 
ilə hal-vəziyyət, keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir:  satqın, 
kəskin, tutqun, küskün, azğın, gərgin, yorğun, süzgün   və s. 
5.-ıcı, ici, -ucu, -ücü  şəkilçisi ilə qismən peşə, vəzifə, 
bacarıq, qismən də keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir: 
çeşidləyici (dəstə), kəsici, əzici, qurucu, yoxlayıcı, alıcı, üzücü, 
təəccübləndirici və s. 

---