Müasir Azərbaycan dili
61
Mürəkkəb sayların əmələ gəlməsində iki söz iştirak edir.
Məsələn,
bir az, bir xeyli, çox az, bir qədər və s.
Dilçiliyimizdə tərkibi say adı ilə qeyd
olunan sayların
yaranmasında iki, üç, bəzən daha çox müəyyən miqdar sayı
iştirak edir. Daha doğrusu, bir neçə miqdar sayı yanaşma yolu
ilə birləşərək bir kəmiyyətin ifadə olunmasına xidmət edir.
Məsələn,
min doqquz yüz səksən bir və s. Bu cür sayları
mürəkkəb deyil, tərkibi adlandırmaq ona görə doğrudur ki, artıq
onlar mürəkkəb söz hüdudundan kənara çıxır. Belə sayların
yaranmasında da bir qəribəlik var. Azərbaycan dilində təkliklər
yüzlük, minlik və s.-dən əvvəl gəldikdə onun təyinedicisi kimi
çıxış edir, onunla yanaşma əlaqəsinə girir. Məsələn,
beş yüz,
beş min, beş milyon və s. Onluq, yüzlük, münlik və s.-dən sonra
gəldikdə isə sırf ifadə etdiyi kəmiyyəti
bildirir və əvvəlki
saylarla sanki tabesizlik yolu ilə bağlanır:
yüz beş (yüz və beş,
yüz+beş), min beş yüz beş (min+beş yüz+beş) və s.
Sayların sintaktik vəzifəsi sifəti xatırladır. Sifətlər kimi,
saylar da, bir qayda olaraq, cümlədə təyin vəzifəsində dayanır.
Məsələn,
İkinci bir qadın çığırtısı bu sədaya cavab verər,
yatmış qonşuları oyadar. (S.S.Axundov) Lakin isimləşdikdə
cümlənin mübtədası və tamamlığı da ola bilir. Məsələn,
Biz
ikimiz də bir-birimizi sevirik. Bayraq alıb hücum çəkir 416.
Say xəbər olmaq üçün xəbərlik şəkilçisi qəbul edir, lakin bu
zaman saylıq xüsusiyyətindən tamamilə uzaqlaşmır.
Saylar da sifətlər kimi isimləşə bilir. Sayın isimləşməsi
dedikdə ismə məxsus qrammatik əlamətləri
qəbul edərək onun
suallarına cavab verməsi başa düşülür.
Sayların orfoqrafiyası. Sayların yazılışında müxtəlif
formalardan istifadə edilir. Miqdar sayları həm hərflərlə, həm
də rəqəmlə yazılır. Məsələn,
553 - beş yüz əlli üç, 12 - on iki.
Mürəkkəb və tərkibi saylar ayrı yazılır. Məsələn,
bir
az, bir qədər, yüz otuz doqquz və s
.
Şəkilçilər miqdar saylarının son sözünə artırılır. Miqdar
sayları rəqəmlə yazıldıqda və ona müəyyən şəkilçi artırıldıqda,
Gülarə Abdullayeva
62
rəqəmdən sonra defis qoyularaq şəkilçi yazılır. Sıra sayları
rəqəmlə yazıldıqda defisdən sonra yalnız
-cı, -ci, -cu, -cü
şəkilçisi yazılır. Məsələn,
iyiymi altının-26-nın, on beşinci-
15-ci və s.
Saylar dilimizdə iki cür: ərəb və rum rəqəmlərindən
istifadə etməklə yazılır.
Ərəb rəqəmləri on saydan ibarətdir: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9.
Bu rəqəmlər ərəblərin adı ilə bağlı olsa da, əslində V əsrdə
Hindistanda yaradılmışdır. X-XI əsrlərdə ərəblər tərəfindən
Avropaya gətirildiyi üçün onların adı ilə bağlanmışdır.
(5, səh.131)
Biz sayları ifadə etmək üçün indi də ərəb rəqəmlərindən
istifadə edirik. Sayları ifadə etmək üçün rum (Roma)
rəqəmlərindən də istifadə olunur. Bu rəqəmlər sıra saylarını
bildirir. Sıra sayı rum rəqəmi ilə ifadə olunduqda heç bir şəkilçi
işlənmir. Rum rəqəmləri cəmi yeddi işarədən ibarətdir:
I –1 C-100
V-5 D-500
X-10 M-1000
L-50
Bu rəqəmlər müxtəlif şəkildə birləşməklə ayrı-ayrı
kəmiyyət ifadə olunur. Əgər
kiçik rəqəm böyük rəqəmdən
sonra gələrsə, onlar toplanır. Məsələn,
VI=V+I=6 LXXX=L+X+X+X=80
VII=V+I+I=7 CL=C+L=150
VIII=V+I+I+I=8 CLX=C+L+X=160
XV=X+V=15 DC=D+C=600
XVI=X+V+I=16 DCCC=D+C+C+C=800
XVII=X+V+I+I=17 MCCC=M+C+C+C=1300
XVIII=X+V+I+I+I=18 MD=M+D=1500
XX=X+X=20 MDC=M+D+C=1600
LX=L+X=60 MDCCC=M+D+C+C+C=1800
LXX=L+X+X=70
Müasir Azərbaycan dili
63
Kiçik
rəqəm böyükdən əvvəl gəldikdə ondan çıxılır.
Məsələn,
IV=V-I=4
IX=X-I=9
XL=L-X=40
XC=C-X=90
CD=D-C=400
CM=M-C=900
MCMLXXIX=M(1000)+CM(1000-100)+LXX(50+10+10)+
+IX(10-1)=1979
Kiçik rəqəm böyük rəqəmdən sonra yalnız üç dəfə,
böyük rəqəmdən əvvəl isə bir dəfə işlənə bilər.
Dilimizdə sıra saylarını ifadə etmək
üçün bəzən ərəb
rəqəmlərindən də istifadə olunur. Bu zaman durğu işarələrindən
aşağıdakı qaydada istifadə edilməlidir:
-Rəqəmdən sonra nöqtə qoyulur və sıra ilə gələn sözün
ilk hərfi böyük yazılır:
1.Ramiz Məmmədov.
2. Fikrət Əliyev.
-Rəqəmdən sonra tire qoyulur və ümumi isim gəldikdə
kiçik hərflə yazılır. Məsələn,
1 - sadə cümlə
2 - mürəkkəb cümlə və s.
-Rəqəmdən sonra mötərizə qoyulur və xüsusi isim
gəlmirsə, kiçik hərflə yazılır:
1) fel
2)zərf
Qeyd.
Dilimizdə bir sıra sözlər vardır ki, onların
məzmununda kəmiyyət anlayışı ifadə olunur. Belə sözlərə həftə
(7 gün), ay(30 gün), il (365 gün), qərinə (33 il), əsr (100 il), şahı
(5 qəpik), abbası (20 qəpik), ağac (təqribən 6-7 kilometrə bərabər
uzunluq ölçüsü), mil (1 kilometr 850 metr), arşın (71 santimetr),
girvənkə (400 qram), çərək (dörddə bir hissə), batman (8 kiloqram),
misqal (42 qram), manat və s. misal göstərmək olar. Bu sözlərin bir
qismi hazırda dilimizdə arxaikləşmişdir (şahı, abbası, ağac, mil,
arşın, girvənkə və s.). Belə sözlərin məzmununda kəmiyyət ölçü,
miqdar anlayışı olsa da, onlar say deyil, isim hesab olunur.
Gülarə Abdullayeva
64
Əvəzlik əsas nitq hissəsi kimi
İsim, sifət, say və başqa nitq hissələrinin yerində
işlənərək onların qrammatik əlamətlərini qəbul edən əsas nitq
hissəsi əvəzlik adlanır.
Əsas nitq hissələri içərisində əvəzlik ümumi, mücərrəd
məzmuna malik olması ilə fərqlənir. Əvəzliyin konkret lüğəvi
mənası yoxdur. O, hansı nitq hissəsini əvəz edirsə, həmin nitq
hissəsinin məzmununa və qrammatik mənasına uyğunlaşır.
Buna görə də əvəzliyin mənası ancaq cümlə, mətn daxilində
məlum olur. Əvəzlik üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən biri də
onun məzmununda şərtiliyin olmasıdır. Məsələn,
o əvəzliyini
bütün
III şəxsdə olan əşyalara,
necə əvəzliyini bütün sifətlərə
aid etmək olar. Bu sözlərin konkret hansı sözə aid edilməsi isə
yalnız cümlə və mətn daxilində aydınlaşır. Əvəzliklərin
özünəməxsus morfoloji əlaməti də yoxdur. Əvəzlik hansı nitq
hissəsini əvəz edirsə, onun morfoloji əlamətlərini də qəbul edir.
Məsələn, ismi əvəz etdikdə isim kimi hallanır, cümlədə
mübtəda və tamamlıq olur, xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək
cümlədə ismi xəbər olur, ismin sualına cavab verir, sifəti əvəz
etdikdə onun sualına cavab verir, əşya
məzmunlu sözdən əvvəl
gələrək, onunla yanaşma əlaqəsinə girir, cümlədə təyin olur
və s.
Qeyd etmək lazımdır ki əvəzliklər daha çox adlarla
bağlı bir nitq hisəsidir.
Hansı nitq hissəsini əvəz edə bilməsindən asılı olaraq,
əvəzliyin fərqli məna növləri formalaşır.
Müasir
Azərbaycan dilində əvəzliklərin aşağıdakı
növləri vardır: 1. Şəxs əvəzliyi. 2. İşarə əvəzliyi. 3. Sual
əvəzliyi. 4. Qeyri-müəyyən əvəzlik. 5. Təyini əvəzliklər.
6. İnkar əvəzliyi. 7. Nisbi əvəzliklər.
Şəxs əvəzlikləri. Şəxs əvəzlikləri şəxs anlayışını heç
bir konkretlik bildirmədən, ümumi şəkildə ifadə edən
əvəzliklərdir.