Müasir Azərbaycan dili
85
meyvə, açılan səhər, deyilən söz, ağlaşan uşaqlar və s.; təsdiq
və ya inkarda ola bilir:
yetişmiş-yetişməmiş (meyvə); ətrafına
müxtəlif sözlər toplaya bilir. Belə vəziyyətlərdə feli sifət tərkibi
yaratmış olur:
taxıl zəmilərindən toplanan (məhsul). Feli sifət
tərkibi cümlənin mürəkkəb üzvü olur.
Feli sifətdə sifətə məxsus bir sıra cəhətlər vardır ki,
bunlara aşağıdakılar daxildir: Feli sifət də əşyanın əlamətini
bildirir:
yazılmış (hansı?) məqalə. Lakin sifətdən fərqli olaraq,
feli sifət əşyanın hazırkı andakı hərəkəti ilə bağlı əlamətini
bildirir. Feli sifət də
necə? nə cür? hansı? suallarından birinə
cavab verir, aid olduğu ismin əvvəlində gəlir:
axan çaylar;
cümlədə təyin olur
: Deyilən söz yadigardır; bəzən xəbərlik
şəkilçisi qəbul edir və ismi xəbər olur:
Bu kitablar
seçilənlərdir. Feli sifətlər də sifətlər kimi, substantivləşərək
cümlədə mübtəda, tamamlıq vəzifəsini yerinə yetirir. Məsələn,
Yarışan bizim idmançılardır. Yarışanları alqışladılar. və s.
Dilimizdə aşağıdakı feli sifət şəkilçilərinə rast gəlmək
olur::
1.
-mış
4
şəkilçisi:
yazılmış (yazı), tapılmış (əşya) və s
.
(keçmiş zaman mənalı f.s.)
2.
-dıq
4
şəkilçisi+
mənsubiyyət şəkilçisi: apardığım
(məktub), gördüyüm (adam), eşitdiyimiz (mahnı) və
s.
(keçmiş zaman mənalı f.s.)
3.
-acaq
2
şəkilçisi+
mənsubiyyət şəkilçisi: aparacağım
(məktub), görəcəyim (adam), eşidəcəyimiz mahnı və
s.
(gələcək zaman mənalı f.s.)
4.
-an
2
şəkilçisi:
gələn (qonaq), uçan (quş), gülən
(uşaq), işləyən (fəhlə) və s.
(indiki zaman mənalı
f.s.)
5.
-acaq
2
şəkilçisi:
alınacaq (hədiyyə), yazılacaq
(yazı),veriləcək (hədiyyə), oxunacaq (kitab) və s.
(gələcək zaman mənalı f.s.)
6.
-ası
2
, şəkilçisi:
tapılası (adam),deyiləsi (söz) və s.
(gələsək zaman mənalı f.s.)
Gülarə Abdullayeva
86
7.
-malı
2
şəkilçisi: gəzməli (yerlər), deyilməli (söz)
və s.
(gələcək zaman mənalı f.s.)
Feli bağlama. Hərəkəti müxtəlif baxımdan izah edən
təsriflənməyən fel formasına feli bağlama deyilir. Feli bağlama
həm felin, həm də zərfin xüsusiyyətlərini daşıyır.
Digər təsriflənməyən fellər kimi feli bağlamalar da felin
aşağıdakı xüsusiyyətlərini daşıyır: hərəkət
bildirir; təsirli və ya
təsirsiz olur:
alanda (təsirli), gedərkən (təsirsiz); təsdiq və ya
inkarda olur:
yazdıqca, yazmadıqca; növ bildirir:
gedərək
(məlum növ), verildikcə (məchul növ), görüşəndə (qarşılıq növ)
və s.
; ətrafına söz toplaya bilir və feli bağlama tərkibi yaradır:
Bahar fəsli, yaz ayları gələndə, Süsənli, sünbüllü, lalalı dağlar.
(Aşıq Ələsgər)
Feli bağlama, digər tərəfdən, ikinci bir nitq hissəsinə-
zərfə oxşayır. Zərf kimi feli bağlamalar da özündən sonra gələn
başqa bir felə aid olur:
Gələndə gördü; hərəkətin tərzini,
zamanını və s. bildirir:
Titrəyə-titrəyə (tərz) danışırdı.
Böyüyəndə (zaman) bilərsən; zərfin və ya zərfliyin suallarına
cavab ola bilir:
Fikirləşmədən (necə?) cavab verdi. Qorxub
(niyə?) geri çəkildi; həm
təklikdə, həm də əlaqəyə girdiyi
sözlərlə birlikdə cümlənin zərfliyi olur:
Biz qayıdanda yağış
yağırdı.
Feli bağlama aşağıdakı şəkilçilərlə əmələ gəlir:
1.
-
ıb
4
şəkilçisi:
susub, qorxub, uzanıb, yazdırıb və s.
2.
-araq
2
şəkilçisi:
baxaraq, gedərək, taparaq, və s.
3.
-a -a
2
şəkilçisi:
qorxa-qorxa, ağlaya-ağlaya, baxa-
baxa, danışa-danışa və s.
4.
-madan
2
şəkilçisi:
görmədən, yazmadan, oxumadan,
gətirmədən və s.
5.
-anda
2
(-yanda
2
) şəkilçisi:
gələndə, görəndə,
alanda, yazanda və s.
6.
-dıqda
2
şəkilçisi:
artdıqda, sərdikdə, yorduqda
və s
.
Müasir Azərbaycan dili
87
7.
-arkən
2
(-yarkən
2
) şəkilçisi:
alarkən, başlayarkən
və s
.
8.
-ınca
4
(-yınca
4
) şəkilçisi:
baxınca, doldurunca,
gəlincə, qaralayınca və s
.
9.
-dıqca
4
şəkilçisi:
baxdıqca, danışdıqca, alışdıqca
və s.
10.
-ar
2
-maz
2
şəkilçisi:
görər-görməz, çatar-çatmaz,
alar-almaz və s.
11.
-cək şəkilçisi:
görcək, eşitcək, vercək və s.
12. -al
2
şəkilçisi:
(sən) gedəli, (yağış) yağalı və s.
13. -mışkən
4
şəkilçisi:
gəlmişkən, oxumuşkən, demişkən
və s.
Zərf əsas nitq hissəsi kimi
Əsas nitq hissələrindən olub fel qrupuna daxil olan
zərf hərəkətin və ya əlamətin əlamətini bildirir.
Zərf əsasən fellərlə bağlı olub onu müxtəlif baxımdan
izah etsə də, bəzən sifət, feli sifət və zərflərlə də əlaqələnərək
əlamətin izahedicisi kimi çıxış edir. Məsələn,
Eşqin, əqidənin
həmişə, hər vaxt, Hər şeydən şirindir dadı dünyada.
(B. Vahabzadə)
Zərflər də bir əsas nitq hissəsi kimi leksik-qrammatik
mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik
vəzifəsi ilə digərlərindən
seçilir.
Zərflər üçün səciyyəvi cəhətlərdən biri ondan ibarətdir
ki, hər hansı sözün zərf olduğunu yalnız cümlə daxilində
müəyyənləşdirmək olur. Çünki hazırda dilimizdə elə sözlər var
ki, ikili xüsusiyyətə malik olub, yerindən asılı olaraq sifət və
zərf kimi işlənir.
Gözəl, yaxşı, qəşəng, ağıllı, pis, bərk və s.
kimi sözlər bu qəbildəndir. Həmin sözlər əşyaya aid olduqda
sifət, hərəkətlə bağlı olduqda zərf kimi qəbul edilir. Məsələn,
Yaxşı şagird yaxşı oxumalıdır.- cümləsində eyni
bir söz-yaxşı
Gülarə Abdullayeva
88
sözü iki müxtəlif məqamda işlənməklə fərqli nitq hissəsi kimi
çıxış etmişdir. Buna görə də zərfi müəyyənləşdirmək üçün
onun sintaktik vəzifəsinə diqqət yetirmək lazım gəlir.
Zərflər hərəkət və əlaməti müxtəlif baxımdan izah edir
ki, bu da onun müxtəlif məna növlərinin yaranmasına səbəb
olur. Zərfin aşağıdakı məna növləri var: tərz zərfləri, zaman
zərfləri, yer zərfləri, miqdar zərfləri.
Tərz zərfləri işin, hərəkətin icra tərzini, hərəkətin və
əlamətin keyfiyyətini bildirir, necə? nə cür? nə halda? nə
tərzdə? nə vəziyyətdə? suallarından birinə cavab verir.
(3, səh. 316) Məsələn
, Onu bir dost kimi sevincək qarşıladı.
(F.Kərimzadə) Baharın dəftərini səssizcə ürəyimdə oxuyurdum.
(İ.Hüseynov) və s.
Tərz zərfləri quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb
olur. Sadə tərz zərfləri zərfin ən çox yayılmış növüdür. Tərz
zərflərinin bir qismi sifətlə heç bir əlaqəsi olmadan özlüyündə
hərəkəti
izah edir, aydınlaşdırır. Məsələn,
cəld, asta, dürüst,
sərrast və s. Bu zərflər quruluş etibarı ilə sadə zərflərdir.
Düzəltmə tərz zərfləri isim, sifət, say, əvəzlik və
zərflərdən leksik şəkilçilər vasitəsi ilə yaranır. Tərz zərfləri
aşağıdakı şəkilçilərlə yaranır:
-la,-lə şəkilçisi ilə. Bu şəkilçi qoşmanın və bağlayıcının
şəkilçiləşmiş variantı ilə omonimlik təşkil edir, yalnız mücərrəd
mənalı isimlərə artırıldıqda zərf yaradır:
Səbirsizliklə yollara
baxırdı. Dolu sinəsi həyəcanla endi-qalxdı. (Elçin)
-dan, -dən şəkilçisi ilə:
ürəkdən, ucadan, astadan və s
.
-casına,-cəsinə
şəkilçisi ilə:
xilaskarcasına,
hiyləgərcəsinə, sakitcəsinə və s
.
-ca,-cə şəkilçisi ilə:
zəifcə, yüngülcə, ehmalca və s
.
-akı, -əki şəkilçisi ilə:
yanakı, çəpəki və s.
-yana, -anə şəkilçisi ilə
: saymazyana, şairanə və s.
Mürəkkəb tərz zərfləri daha çox inkişaf etmişdir və
rəngarəng vasitələrlə əmələ gəlir.