Microsoft Word sahib eliyev doc
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir Azərbaycan dili 17 Nitq hissələri və onların təsnifi prinsipləri
- Gülarə Abdullayeva
- Müasir Azərbaycan dili
Müasir Azərbaycan dili 17 Nitq hissələri və onların təsnifi prinsipləri Ümumi qrammatik əlamətinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir. Ümumi qrammatik əlamət dedikdə sözün ifadə etdiyi məna, daşıdığı sual və cümlədə mövqeyi nəzərdə tutulur. Sözün ifadə etdiyi məna onun yalnız ayrılıqda götürülmüş leksik və ya lüğəvi mənasını deyil, həm də onun qrammatik mənasını əhatə edir. Hər bir sözün müəyyən bir nitq hissəsinə aid olması üçün həmin söz leksik məna ilə yanaşı, qrammatik məna da kəsb etməlidir. Qrammatik məna isə sözün öz daxilində olmur, qrammatik formalarla meydana çıxır. Deməli, sözlər nitq hissələrinə bölünmək üçün dilin qrammatik quruluşuna xas olan qrammatik kateqoriyalara malik olmalıdır. Beləliklə, leksik mənaya malik olan sözlər qrammatik məna kəsb edərək qrammatik əlamətlər qəbul edir, digər sözlərlə əlaqələnərək fikrin ifadə olunmasına təminat verir. Nəticədə cümlələr formalaşır və sözlər cümlədə müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır. Qrammatik məna ilk növbədə, cümlədə başqa sözlərlə əlaqə və münasibətlərdə müəyyənləşən mənadır. Qrammatik mənanın həm morfoloji, həm də sintaktik ifadə vasitələri vardır. Qrammatik mənanın morfoloji ifadə vasitəsinə sözlərin dəyişməsi (şəkilçilər və vurğular), sintaktik ifadə vasitələrinə isə sözlərin bir-birinə yanaşması, intonasiya və sözlərin sırası daxildir. Azərbaycan dilindəki nitq hissələrini müstəqil mənalarına, qrammatik formalarına (morfoloji əlamətlərinə) və sintaktik roluna görə əsas, köməkçi və xüsusi nitq hissələri olmaqla üç qrupa ayırmaq olar. Hər şeydən əvvəl, sözləri lüğəvi mənaya malik olan və lüğəvi mənası olmayan sözlər adı ilə iki qrupa bölmək olar. Gülarə Abdullayeva 18 Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin 99%-dən çoxunun lüğəvi mənası var. Lüğəvi mənası olmayan sözlər köməkçi vasitələrdir. Əslində köməkçi vasitələr olmadan da fikir ifadə etmək mümkün olur. Lakin fikrin bütün inçəliyinə qədər ifadə olunmasında bu vasitələrin rolu da danılmazdır. Vaxtilə dildə belə köməkçi vasitələr olmamış, onlar dilin inkişafı prosesində lüğəvi mənaya malik olan sözlərdən əmələ gəlmişdir. 1. Əsas nitq hissələri leksik (lüğəvi) mənaya malik olur, müvafiq suala cavab verir, müəyyən sintaktik vəzifə daşıyır, söz yaradıcılığı prosesində fəal iştirak edir. Onlar əşyanın adını, əlamət və keyfiyyətini, miqdarını, hal- hərəkətini, hərəkətin əlamətini bildirir. Əsas nitq hissələrinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf daxildir. Əsas nitq hissələri içərisində əvəzlik digərlərindən fərqlənir. Belə ki, əvəzliyin lüğəvi mənasında konkretlik, dəqiqlik yoxdur. O, hansı nitq hissəsini əvəz edirsə, həmin nitq hissəsinin də əlamətlərini qəbul edir. Əvəzliyin özünəməxsus qrammatik xüsusiyyətləri olmadığından, tarixən müəyyən mübahisələrə səbəb olmuş, bir sıra dilçilər onu ayrıca bir nitq hissəsi kimi qəbul etməmişlər. 2. Köməkçi nitq hissələrinin müstəqil leksik mənaları olmur, heç bir suala cavab vermir və buna görə də cümlə üzvü ola bilmir. Köçəkçi nitq hissələri mənsə etibarilə əsas nitq hissələrindən törəmişlər və cümlənin təşkilində yardımçı rol oynayırlar. Onlar ya sözlər və cümlələr arasında qrammatik əlaqəni təmin edir, ya da fikrin formalaşmasında müxtəlif çalarlıqlar və emosional ekspressiv xüsusiyyətlər yaradaraq, danışan şəxsin, bəzən də başqasının müxtəlif hissi münasibətlərinin ifadəsinə xidmət göstərmiş olur. Bu baxımdan köməkçi nitq hissələrinin özlərini də iki hissəyə ayırmaq olar: a) sözlər və cümlələr arasında müxtəlif əlaqə və münasibətləri təmin edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara qoşma və bağlayıcı daxildir. b) müxtəlif emosional-ekspressiv və hissi münasibətlərin Müasir Azərbaycan dili 19 ifadəsinə xidmət edən köməkçi nitq hissələri. Bunlara ədat və modal sözləri daxil etmək olar. 3. Xüsusi nitq hissələrinə nida və təqlidi sözlər daxildir. Bunlarda həm əsas, həm də köməkçi nitq hissələrindən fərqli xüsusiyyətlər özünü göstərir. Xüsusi nitq hissələri cümlədə heç bir qrammatik vəzifə daşımır, daha çox hiss və duyğuların ifadə olunmasına xidmət edir. Nidalar hiss və həyəcan ifadə etsələr də, əsas nitq hissələrindən fərqli olaraq, onları adlandıra bilmir. Təqlidi sözlər isə söz yaradıcılığında iştirak etməklə əsas nitq hissələrinə yaxın olsalar da, müəyyən təbiət səslərinin, bəzən də görünüşün təqlid olunması bunlara xüsusi nitq hissəsi səciyyəsi qazandırır. Beləliklə, dilimizdə on iki nitq hissəsi vardır: 1.İsim; 2.Sifət; 3.Say; 4.Əvəzlik; 5.Fel; 6.Zərf; 7.Qoşma; Nitq hissələri Əsas nitq hissələri Köməkçi nitq hissələri Xüsusi nitq hissələri Adlar qrupu Fel qrupu İsim, sifət, say, əvəzlik, Fel, zərf Qoşma,bağ- layıcı, ədat, modal sözlər Nidalar, səs təqlidi sözlər Gülarə Abdullayeva 20 8.Bağlayıcı; 9.Ədat; 10.Modal sözlər; 11.Nida; 12.Təqlidi sözlər (yamsılamalar). Bunlardan əşyanın adını bildirən sözlər isim, əlamətini bildirən sözlər sifət, miqdarını bildirən sözlər say, əşyanın adını əvəzetmə yolu ilə ikinci dəfə bildirən sözlər əvəzlik, əşyanın hərəkətini bildirən sözlər fel, hərəkətin yerini, istiqamətini, hal-vəziyyətini, əlamətini, zamanını bildirən sözlər zərf adı altında öyrənilir. ƏDƏBİYYAT: 1. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə, “Maarif”, Bakı, 1983. 2. Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 2010. 3. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, Bakı, 2007. 4. Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə, Bakı, 2007 5. Müasir Azərbaycan dili. II hissə, EA nəşri, Bakı, 1980. 6. Müasir Azərbaycan dili proqramı. AMİ, Bakı, 2009. 7. Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfolo- giya, Bakı, 2000. Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|