Microsoft Word sahib eliyev doc

---

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 
AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTUNUN  
ŞƏKİ FİLİALI 
 
 
 
GÜLARƏ  ABDULLAYEVA 
 
 
MÜASİR  
AZƏRBAYCAN  DİLİ 
 
II hissə 
(Morfologiya, sintaksis) 
 
AMİ-nin “Xarici dil (ingilis dili) müəllimliyi” 
 ixtisası  üçün dərs vəsaiti 
 
 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
30.01. 2013-cü il tarixli 169  saylı 
əmri ilə təsdiq edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Elm və təhsil” 
Bakı – 2013 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
2
İxtisas redaktoru:            Fikrət Xalıqov  
                             Filologiya elmləri doktoru, AMİ-nin Azərbaycan 
                             dilinin tədrisi metodikası kafedrasının müdiri 
                                                                                                                                                  
Rəyçilər:                          Sənubər Abdullayeva  
                            Filologiya elmləri doktoru,  professor 
                            BDU-nun Filologiya fakültəsinin 
                            Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri    
                                                                                            
                            Reyhan Həbibli  
 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun 
 Filologiya 
fakültəsinin Azərbaycan dilçiliyi 
 kafedrasının dosenti 
 
                            Vaqif Qurbanov  
Pedaqogika üzrə  fəlsəfə doktoru, AMİ-nin             
Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası 
kafedrasının  dosenti 
 
Elşad Abışov  
Filologiya üzrə  fəlsəfə doktoru, AMİ-nin 
Azərbaycan dili və onun tədrisi metodikası 
kafedrasının dosenti 
 
Abdullayeva G. A. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. AMİ-nin “Xarici dil (ingilis 
dili) müəllimliyi” ixtisası üçün dərs vəsaiti. Bakı, “Elm və təhsil”, 2013,  308 səh. 
 
 
Dərs vəsaitinin II hissəsində qrammatika sahəsi,  morfologiya və sintaksis 
şöbələri, bu şöbələrin tədqiqat obyektinə daxil olan bütün məsələlər: nitq hissələri, 
onlara aid olan kateqoriyalar, nitq hissələrinin quruluş xüsusiyyətləri, sintaktik 
əlaqələr, söz birləşməsi və cümlə  məsələləri, başqasının nitqinin ifadə üsulları 
proqram  əsasında geniş  şəkildə izah olunmuşdur. Vəsait hazırlanarkən Azərbaycan 
dilçiliyinin bu sahəyə aid yazılmış ən son mənbələrinə istinad edilmişdir. 
 
Vəsaitdən ali məktəblərin  bu fənn tədris edilən digər ixtisaslarının 
tələbələri, magistrlər, aspirantlar və müəllimlər də istifadə edə bilərlər. 
                              
2013
098
4702000000
N
 
грифли няшр
 
                       © 
«Елм вя тящсил», 2013
 
 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
3 
                           
 Qrammatika. Qrammatik  
Mövzu № 1           kateqoriyalar.   Morfologiya və               
onun vahidləri.  Nitq hissələrinin təsnifi 
 
 
         
Mövzunun planı: 
 
1.
  Qrammatika. Qrammatik kateqoriyalar 
2.
  Morfologiya və onun tədqiqat obyekti 
3.
  Morfem və onun növləri 
4.
  Nitq hissələri və onların  təsnifi 
 
Qrammatika. 
Qrammatik kateqoriyalar 
 
 
            Hər bir dilin özünəməxsus fonetik sistemi, lüğət tərkibi 
və qrammatik quruluşu olur.  Bu sistemlər bir-biri ilə rabitəli, 
qanunauyğun  şəkildə  əlaqələnməklə dilin mövcudluğunu 
şərtləndirir. Dilin ən kiçik vahidi olan səslər birləşərək sözü 
əmələ gətirdiyi kimi, sözlərin də məna və qrammatik cəhətdən 
birləşməsi daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələrini 
və cümlələri yaradır. Dildə mövcud olan hər bir  vahid ayrıca 
bir dilçilik şöbəsində araşdırılır, öyrənilir. Fonetika səsləri, 
leksikologiya sözləri tədqiq edirdisə, sözlərin birləşməsi 
nəticəsində yaranan daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz 
birləşmələri və cümlələr, həmçinin bu vahidlərin yaranması 
üçün sözlərin uğradığı  dəyişikliklər dilçiliyin ayrıca bir sahəsi 
olan qrammatikanın tədqiqat obyektini təşkil edir.  
            Qrammatika    sözü  iki  mənada: dilin qrammatik 
quruluşu və dilin qrammatik quruluşundan bəhs edən elm 
mənasında  başa düşülür. Dilin qrammatik quruluşu  dedikdə 
bütün qrammatik formaların, qrammatik kateqoriyaların  
məcmuyu  başa düşülür. Başqa sözlə, dilin qrammatik quruluşu 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
4
cümlədə sözlərin dəyişməsi və birləşməsi qaydalarının 
məcmuyudur.  
            Dilin  qrammatik  quruluşu üçün xarakterik olan 
aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək olar: 
1.
  Dilin qrammatik quruluşu fikri maddi dil cildinə salan 
əsas vasitədir.  
2.
  Dildə olan bütün proseslər qrammatik quruluş vasitəsi 
ilə tənzimlənir.  
3.
  Qrammatik quruluş sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf 
edir, zənginləşir. 
4.
  Başqa sahələrlə müqayisədə dilin qrammatik quruluşu 
sabit olur, çox az dəyişikliyə uğrayır. 
5.
  Qrammatik quruluş dilin milliliyinin, orijinallığının 
qorunub saxlanmasında əvəzsiz rol oynayır.  
Məlumdur ki, dilin lüğət tərkibində olan sözlər leksik və 
qrammatik mənaya malik olur. Sözün leksik mənası dedikdə 
onun təklikdə ifadə etdiyi məna, yəni müəyyən məfhum, 
anlayış ifadə etməsi başa düşülür. Qrammatik məna isə leksik 
məna ilə müqayisədə  ümumiləşmiş, mücərrəd məna olub, tək 
bir söz üçün yox,  söz qrupları üçün xarakterikdir. İltisaqi 
dillərdən olan Azərbaycan dilində qrammatik mənanın  əsas 
göstəricisi şəkilçilərdir. Lakin bununla yanaşı, bir sıra köməkçi 
vasitələrin: intonasiya, qoşma,  ədat, modal sözlərin də  
qrammatik mənanın ifadə olunmasında müəyyən rolu vardır. 
Qrammatik mənanın ifadə olunması üçün sözlər müəyyən 
qrammatik formaya düşür.  Məsələn, anam, anan, anası, 
anamız, ananız, anaları və s.  Sözün düşdüyü bu cür qrammatik 
formalar söz-forma adlanır.  
“Məzmun və forma planında bir-birinə qarşı duran 
qrammatik mənaların birliyi qrammatik kateqoriyaları 
yaradır”. (4, səh.17) 
            Qrammatik  kateqoriya  birüzvlü  ola  bilmir,  həmişə bir-
birinə qarşı duran tərəflərdən ibarət olur. Məsələn, isimlərdə 
kəmiyyət kateqoriyası ikiüzvlü (tək və  cəm isimlər),  hal 

---