Vaqif Sultanlı
6
rürsən, səsin içində olursan, hadisəni yox, ona paralel olan
mahiyyəti görürsən. Hər şey yenidən qarışır.
Roman metaforası...
Bu metafora nəyi andırır? Bir az tez, bir az gec, hər
şeyə xal düşür, heç nə olduğu kimi, bilindiyi gözəllikdə
qalmır, ona görə, rastlaşdığın olay və şərtlər bəzən səni elə
bir duruma salır ki, əvvəlcə ölüb sonra yaşamaq istəyirsən.
Sən yaşadıqca yerin altı – ömrün torpağı şumlansın, görək
nə olacaq...
Romanda təsvir edilən insan yaşamaqdan bezib, gələ-
cəkdən imtina edərək keçmişə qayıtmağı qət edib.
Keçmişə qayıdır ki, tarixdə onun həyatı boyu baş vermiş
hadisələrin dərinliyini görə bilsin. Ancaq keçmişə aparan
yol elə də asan deyil, bunun üçün bütün həyatının üstündən
xətt çəkməli, sənə vəd ediləni dəf edərək vaxtilə yaşadığın
həyata tamaşaçı sifəti ilə geri qayıtmalısan. Ancaq bu necə
ola bilər?
«Bir zamanlar gələcəyə aparan yolla geriyə dönüşü
ruhunda, yaddaşında qəribə duyğular oyadırdı. Yola çıxar-
kən illər uzunu yollara dağılmış ömrünü yığmağı düşü-
nürdü. Elə buna görə də keçdiyi yollarda yaşadığı ömrün
hansısa cizgilərini, nişanələrini axtarır, gözlərinə toxunan
hər şeyə bambaşqa bir nəzərlə tamaşa edirdi. Ancaq tarixə
aparan yol boyu gördüyü mənzərələr ona tanış gəlmir, keç-
mişini, yaşadığı ömrün hansısa anını xatırladacaq nə isə
gözlərinə toxunmurdu. Sanki keçmiş də dəyişərək ona yad,
yabançı olan başqa bir dünyaya çevrilmişdi».
Zaman məkana köçürülür. Xronologiya, ənənə itir.
Bizə tanış olan bağlar qoparılıb bir kənara atılır. Elə bir
ortam yaranır ki, insanın mahiyyəti tam olaraq açılsın.
Ancaq bunun öhdəsindən gəlmək mümkündürmü?
Səhra savaşı
7
Bütün bunlar Qoca obrazına cəmləşib, zamanın şah
damarından qırılması, səsin, sözün içiylə axan nəhayət-
sizlik, dünyanın gərdişinin dəyişməsi məhz bu obraz və
onun gerçəkliyə münasibəti üzərində konsentrasiya edilib.
Romanın ilk səhifəsindəcə biz Qocanı ucsuz-bucaqsız qum
səhrasında görürük. Zaman elə bu səhradır. Dünya da,
ömür də, həyat da... Onun zamanla geri qayıtmaq istəyinin
səbəbi nə idi? Biz bu suala gerçək zaman, gerçək məntiq
çərçivəsi daxilində cavab axtarmalı olsaq, şübhəsiz ki,
qaranlıq və izahsız düşüncələr içində qala bilərik.
«...Hərdən də həyat ona bütünlüklə sual şəklində gö-
rünür, ömrün, yaşayışın, dünyaya gəlişin eləcə bir sual
olduğunu xəyalından keçirirdi. Axtardığı suala cavab tapa
bilməməsinin, yaxud onun nəyə yönəlik olduğunu
anlayammasının da sualın doğurduğu müəmmaya
bağlılığını düşünürdü. Əgər sualın özü qaranlıq idisə, onun
cavabını tapmaq, yaxud bu cavab ətrafında aylarla, illərlə
baş sındırmaq necə ola bilərdi...»
Gələcəyə doğru getdikcə bu sual mənasını itirir, ona
cavab tapmaq ümidi büsbütün aradan qalxırdı. Qoca onun
ruhunu didişdirən suala cavab tapmaq üçün radikal bir yol
seçir: keçmişə qayıtmaq, keçmişdə yaşananları görmək,
onların çöhrəsindəki işartılardan dünyaya gəlişin və dün-
yadan gedişin sirlərini öyrənmək. Ancaq qəribə olan şey-
lərin doğurduğu dəhşət onun bütün varlığını bir daha sar-
sıdır. Keçmiş onun bildiyi, təsəvvür elədiyi şəkildə
deyildir, ümumiyyətlə həyatın sirri, dünyanın içindəki hə-
qiqətlərin lallığı nə idisə, onun düşüncəsinin aça bildiyi bir
şey deyilmiş. Keçmiş artıq baş verib qurtarıb, indi sən ora,
o məmləkətə qayıtmaqla olayların tozundan nə anlaya
bilərsən ki? Keçmişdə babasını «görür», ancaq onun səsini
Vaqif Sultanlı
8
eşitdikdən sonra üzünü görmür, büsbütün onun səsinin için-
də hiss edir özünü. Onun yaşadığı keçmiş indi başqa bir ka-
teqoriyaya çevrilib. Sən iradən və gücün xaricində olan
şeyləri istədiyin şəkildə anlaya bilmək qüdrətinə malik
deyilsən.
Çilli dərviş, Sarı Dərviş, Ağ Dərviş...
İlk olaraq Çilli dərvişlə rastlaşır. Dərviş ona keçmişə
dönüşdə məsləhətlər verir. Gedəcəksən, qarşına filan şeylər
çıxacaq, sən filan olaylardan keçməlisən, həyatını qeyb
etməmək üçün belə etməlisən və sair. Qoca dərvişin
üzünün cizgilərindəki zamansızlığı duyur və ondan kim
olduğunu soruşur. Dərviş çox sakit şəkildə «mənim
kimliyim sorulmaz, yoluna davam et» deyir. Qocanın
keçmişə qayıtması təkcə ölümdən, həyatın sonundan qaçış
deyildir, bu həm də həyatın sonundan geri boylanaraq onun
mənasını anlamaq, bu mənalar içində vacib olanları tutub
saxlamaq və onun içinə gömülməkdir. Belə bir istək baş
tuta bilərmi və bu, ümumiyyətlə insan iradəsi
daxilindədirmi?
Roman mətnində bütün bu mənalar ayrı-ayrı abzas və
keçidlərdə yox, onların arasındakı düşüncə məkanındadır.
Yəni, müəllifin təhkiyəsi elə bir xüsusiyyətə malikdir ki,
romandakı ayrı-ayrı obrazların nə demək olduğunu bilmək
üçün bəzi simvol və metaforaları bilməli, onlar arasındakı
qəribə əlaqələrin cizgilərini tanımalısan. Qoca keçmişə
tələsdiyi kimi, tarixin əvvəlindən gələcəyə doğru yürüyən
insanlar da var. Yəni təhkiyədə təsvir edilən hərəkət əslində
tək, vahid... deyildir. Bu mənalara vaqif olmaq üçün
mətndə hər bir hərəkət ona paralel digər hərəkətin fonunda
da təsvir edilir. Gah aşkar, gah da gizlin şəkildə. Tarixin
əvvəlində yuxuya gedib yatmış, soyunu, mahiyyətini itir-
Səhra savaşı
9
miş qövmlər yuxudan ayıldıqdan sonra gələcəyə yürüş edir
və yolda qırılırlar.
Keçimişə dönən Qoca isə həyatın sonunda tərs bir
sualla rastlaşdığından bu həyatı yenidən görmək, əlini,
barmaqlarının ucunu sifət cizgilərində gəzdirməklə dünya
deyilən EVİN bütün sirlərini özü üçün açmaq istəyir. Yolda
köhnə dəyirmana rastlanır. Ancaq bundan da qabaq onun
güzarı vaxt bazarına düşür. Burda Sarı dərvişlə görüşmə-
lidir ki, vaxt bazarında ona qəlp zaman sırımasınlar. Geriyə
qayıtmaq üçün onun zamana, vaxta ehtiyacı varmı? Vaxt-
dan yükünü tutan Qoca yoluna davam edir. Dərvişlər ona
başına gələnlərin əsas əlamətlərini söyləyirlər. Qarşısına
ilan yatağı çıxır. Bu hadisə onun yadına uşaqlığını salır.
Xatirədən min bir təəssürat oyanır. Ehtiyatlı olmasa, bu
ilanlar onu da, atını da bir an içində həzm-rabedən keçir-
məyə qadirdirlər.
Köhnə dəyirmana girməzdən qabaq atının yüyənini
dəyirmanın yanındakı bir daşın altına bağlayır. Dəyirman-
dan çıxanda atı çay kənarında görür. Onun yüyəni bir ağaca
bağlanmış, ağacsa kökündən qopmuşdu. Dəyirman sirr da-
ğarcığıdır. Onun qapıları üzərində insan ömrünün mənasını
puça çıxaran yazılar həkk edilib: bura girən də peşmandı,
girməyən də... Həm də bu yazıdakı hərflər bir-birinin içinə
girib, bir-birinin içindən çıxır və əslində bu qədər sadə
oxunan bir yazı olmazın dərəcədə qəliz bir ovqat yaradır.
Simvol, simvolun metaforik düşüncə selinə bürünməsi və
obrazın mürəkkəbləşməsi əsərin üslubunun əsas keyfiy-
yətlərindəndir. Bu elə həyatın, dünyanın içində cilvələnən
sirlərdən biridir, bəlkə də onun üz qabığıdır, soyulduqca
soyulur və hər qatında da eyni sözlər yazılıb. Dünya sirrini
heç kəsə vermir. Keçmişə qayıdanda o, sənin qarşına sualla
Dostları ilə paylaş: |