Microsoft Word semil sadiq-?d?biyyatla bütövl?smis s?xsiyy?tl?r
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 olan hadisə və məzmunun genişliyini və gərginliyini üçüncü, dördüncü və beşinci pərdələrdə görmürük. Son üç pərdə hələ üzərində işlənəcək bir yazını xatır- ladır. Cavidin bütün əsərlərində özünəməxsus bir dil vardır. Bu dil onun məişətdəki dilindən fərqlidir. Onun nəsrlə yazılmış son dram əsərləri “Topal Tey- mur” və “İblisin intiqamı”dır. “Topal Teymur”dakı dil Cavidin “Maral”, “Şeyda”və “Afət”kimi əsərləri ilə çox yaxın olduğu halda, “İblisin intiqamı”ndakı dil onun məktublarının üslubuna və leksikasına yaxın- dır. Deməli, Müşkinaz xanımın köçürdüyü və bizə gəlib çatan bu nüsxə əsərin son bitkin variantı deyil. Görünür, Cavid onun dili üzərində işləməyə vaxt tap- mamış və ya əsərin əsas variantı itib-batmışdır. Fikir- lərimizi pyesdəki üç şeir parçası da təsdiq edir: birinci pərdədə qaraçıların, ikinci pərdədə Xalidin oxuduğu parçalar bədii cəhətdən çox güclü olduğu halda, dör- düncü pərdədə İblisin oxuduğu şeir Cavid şeiriyyəti- nin tələblərinə cavab vermir. Müqayisə üçün onların hərəsindən bir bəndə diqqət yetirək. Birinci pərdədə qaraçıların: İnsan ömrü dalğa kimi keçər, gedər. Hər gələn bir sevgi yolu seçər, gedər. Dərdi burax, zövqünə bax, unutma ki, Hər kəs əcəl badəsini içər, gedər. – şərqisi heca vəzninin 12-lik ölçüsündə dörd hecalı bölgülərin üç dəfə təkrarı ilə yazılmışdır. Nə forma, nə məzmun, nə də qafiyə sistemində hər hansı bir xə- tası olan bu şeir sənətkarlıq nümunəsidir. 59 İkinci pərdədə Xalidin nəğməsi: Səni ürkütdümü halım, çiçəyim! Öylə yan baxma, aman sevdicəyim! O baxışlar, o duruşlar, o əda Qoparır fırtınalar ruhumda. Şeir əruz vəzninin üçbölümlü incə naqis rəməl nö- vündə-fə'ilAtün fə'ilAtün fə'ilün ölçüsündə yazılmış- dır. Bədiilik, vəzn, qafiyə və mənasına irad tutmaq mümkün deyil. İndi isə dördüncü pərdədəki şeirin bir parçasına diqqət edək: Alqış sevda gecələrini oxşayan qaranlıqlara! Alqış qaranlıqlar içində süzülən işıqlara! Alqış ipəklər içində qıvrılan qanadsız quşlara! Alqış oynaq və incə ayaqlardakı nazlı uçuşlara! Nə əruz, nə də heca vəzninə uyğun gələn ritorik sətirlər 16, 19, 17, 18 hecadan ibarətdir. Cavidin yara- dıcılığında belə bir şeyə rast gəlməmişik. Müasirləri içərisində vəzn baxımından ən yüksək pillədə duran bir şair belə bir yazını şeir formasında tamamlanmış, bitkin bir əsərə sala bilməzdi. Deməli, əsərin sonuncu üç pərdəsinə və bu şeirə Cavidin yenidən, təkrarən əl gəzdirməsi fikri olmuşdur. O, şübhəsiz ki, “İblis”dəki 60 monoloqlara bənzər tərzdə bu əsərdə də nəsə yarat- malı idi. Əlimizdəki varianta əsasən əsərin natamam- lığı barədə şübhələrimizi Cavidin, bəlkə də, hansı ar- xivdəsə yatan, sonralar əlimizə keçəcək bitkin variantı doğruldub aradan götürə biləcəyinə ümidimiz çox- dur. “Elm” qəzeti. 31 oktyabr, 2006-cı il. № 31-32 61 II FƏSİL Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi köşə 62 63 Ədəbiyyat Ədəbiyyatdırmı? “Ədəbiyyat ədəbiyyatdırmı?” sualını eşitdiyi za- man bir anlıq bütün bəşəriyyətin tarixini, mədəniyyə- tini, fəlsəfəsini gözünün qabağına gətirməyə çalışır insan. Çünki bu gün bizim sadəcə bədii əsər deyib oxuduğumuz nümunələrin sayəsində əsərin əhatə et- diyi çağın bütün mühitini görmüş və yaşamış oluruq. Yazılı ədəbiyyat daima bir ideologiyanın aparıcı ma- şını olub. Bu ideologiya maşınları mütərəqqi də ola bilər, mürtəce də. Çünki insan həqiqətləri və ya həqi- qət kimi qəbul etmək istədiklərini yüksək səviyyəli təqdimatla qəbul etmək və həzm etmək istəyir. Zövq- lə hazırlanıb təklif edilən istənilən qida şüur altında “həzm edə bilmərəm” fikrindən tamamilə uzaq olur. Həzm zamanı nə qədər əziyyət çəkilsə də, təqdimat- dan aldığın xoş duyğular insanı o qədər rahatladır ki, reallıqdan uzaq olursan. Ədəbiyyat da adətən siyasi, iqtisadi, dini ideologiyaların sözün zərif və yumşaq naxışları ilə bəzədilib təqdim edilməsi ilə məşğul olur bəzən. Lakin bütün bunlarla yanaşı “ədəbiyyat ədə- biyyatdırmı?” sualına cavab vermək istəsək, ədəbiy- yat həyatdır deyə bilərik. Tarixi mənasından uzaqlaşaraq artıq sadəcə ədəb qaydaları yox, insanı təqdim edir ədəbiyyat. Bu insan Nəsiminin lirik qəhrəmanı, Cavidin Şeyx Sənanı kimi müdrik də olur, Füzulinin Məcnunu kimi ilahi eşq fə- daisi, Nizaminin Şirini kimi səmimi, Cəlilin Şeyx Nəs- rullahı kimi fırıldaqçı da, Cavidin İbn Yəmini kimi məkrli və şər ideyaların carçısı da. Klassik ədəbiyyat insanın nəfsini də, arzularını da istər müsbət, istərsə 64 də mənfi olsun pərdə altında, ən yaxşı halda tül pərdə altında təqdim etməyə cəhd edirdisə, günümüzdə ya- ranan yeni ədəbi cərəyanlar ədəbiyyata bir sənət kimi baxaraq daha çılpaq formada təqdimatı alqışlayır. La- kin çılpaqlığın özünün belə cəmiyyətdə yaratdığı as- sosiasiya o qədər də xoş deyil, tükürpədicidir, itələ- yicidir. Bu baxımdan ədəbiyyatın həyat həqiqətlərini ifadəsindəki məcaziliyinə daima ehtiyac duyulur, re- allıqla xülyaların sintezinin vəhdətdə olması arzula- nır. İnsan duyğularının carçısı anlamını da daşıyan ədəbiyyat bəzən bu duyğuların düşməni rolunda da çıxış edir. İnsan duyğularına ən güclü təsir mexaniz- minin sadəcə söz olduğunu nəzərə alsaq, ədəbiyyatın ideologiyaların ən böyük silahı olduğunu görərik. Tə- sadüfi deyil ki, bütün peyğəmbərlərin şair olması, Tanrı sözünün şeirlə, avazla insana çatdırılmasını ta- rixdə görmüş oluruq. Şeir bir zamanlar bu gün dili- mizdə işlənən ədəbiyyat ifadəsinin sinonimidir. Bü- tün peyğəmbərlərin, təriqət başçılarının kütlələrə xita- bı şeirlə, rəvayət və əfasənələrlə olmuşdur ki, bu da ədəbiyyatın gücündən xəbər verir. Bu gün ədəbiyyat ifadəsi səsləndikdə müəyyən formalarda, çərçivələrdə yazılan şablon əsərlər nəzər- də tutula bilməz. Ədəbiyyat dedikdə sərhədsiz arzu- lar, sərbəst düşüncə məhsulu, zövq oxşayan mətnlər olmalıdır. Ədəbiyyat həyat həqiqətlərinin carçısı ol- duğu üçün onun ədəbiyyat olmasını şərtləndirən əsas amil ədəbiyyatın mədəniyyət, tarix, sənət, fəlsəfə, əx- laq qaydaları olmasıdır. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|