14
Qəhrəman konsepsiyasını araşdırdığımız H.Cavi-
din yaradıcılığında türkçülüyə böyük bir konsepsiya
kimi baxılmışdır. Təsadüfi deyil ki, ideoloji ateizmin
təsirində olan bir çox tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar
Cavidi ateist adlandırsalar da, digər bir qisim tənqid-
çilər və ədəbiyyatşünaslar birmənalı olaraq Cavidi
panislamizmdə, pantürkistlikdə günahlandırmışlar.
Qətiyyətlə deyə bilərik ki, qəhrəman konsepsiyasının
əsasında ittihadçılıq, tərəqqi, bəşəri problemlər daya-
nan şair daima şovinist ideyalardan uzaq, sadəcə mil-
lətinə böyük sevgi bəsləyən, güclü milli duyğulara sa-
hib olan bir şəxs idi.
Göstərdiyimiz cəhətlər və müəllifin ideya-sənət-
karlıq xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasında qəhrəma-
nın müstəsna rolu mövzumuzun müasir ədəbi-nəzəri
fikir üçün nə qədər aktual olduğunu göstərir.
“Hüseyn Cavid yaradıcılığında qəhrəman konsep-
siyası” mövzusunda müzakirənizə təqdim olunan
dissertasiya giriş, 4 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahı-
sından ibarətdir. Onu da nəzərinizə çatdırıram ki, bu
iş Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi şöbəsində yerinə yetirilmişdir.
Dissertasiya işinin girişində mövzunun elmi aktu-
allığından, məqsəd və vəzifələrindən, elmi yeniliyin-
dən, təhlil metodlarından və s. bəhs edilmişdir.
İşin “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyya-
tında romantizm cərəyanı və romantik qəhrəman”
adlanan birinci fəslində Azərbaycan romantizminin
inkişaf tarixindən, problemlərindən, özünəməxsus-
luqlarından, həmin dövrün ictimai-siyasi şəraitindən,
romantiklərin yaratdığı bədii qəhrəman tiplərindən
15
və onlarda ifadə olunan ideallarından, ideyalarından
söz açılaraq qəhrəmanların təsnifatı prinsipləri müəy-
yənləşdirilmişdir. Bunun davamı olaraq növbəti ya-
rımbaşlıqda Cavid qəhrəmanlarının təsnifatı verilmiş-
dir.
XX əsr Azərbaycan romantizminin qəhrəman tip-
lərini müxtəlif cür təsnif etmək olar: müxtəlif millət-
ləri, təbəqələri, zamanları və məkanları təmsil edən,
mücərrədliyi, mövhumiliyi və gerçəkliyi ilə fərqlənən
qəhrəmanlar. Lakin biz dissertasiyamızda XX əsr
Azərbaycan romantizminin banilərindən olan H.Ca-
vidin romantik qəhrəman tiplərini aşağıdakı kimi təs-
nif etməyi qərara aldıq: romantik qəhrəman ailə-məi-
şət kontekstində (Səlma, Afət, Cəlal, Maral); romantik
qəhrəman inqilab və müharibə kontekstində; (Knyaz,
Azər, Topal Teymur, Şeyda, Arif, İblis, Səyavuş); ro-
mantik qəhrəman dini-fəlsəfi kontekstdə (Şeyx Sənan,
Peyğəmbər, Xəyyam). Dissertasiyanın növbəti fəsilləri
bu təsnifat əsasında müəyyənləşdirilir.
Dissertasiya işinin ikinci fəsli “H.Cavidin roman-
tik qəhrəmanı ailə-məişət kontekstində” adlanır.
“Şərq müdrikliyi və ana” adlanan birinci bölmədə
Anaya dərin ehtiram və məhəbbətlə yanaşan H.Cavid
dramaturgiyasının ilk romantik qəhrəmanı, “Ana”
pyesindəki Səlma anadan və “Qadın”, “Öksüz Ən-
vər”, “İlk bahar”, “Qız məktəbində”, “Çiçək sevgisi”,
“Şərq qadını” kimi şeirlərində, “Azər” dastanındakı
“Azad əsirlər”, “Vəhşi qadın”, “Səlmanın səsi” kimi
parçalarda anaya olan dərin hörmətdən söhbət açıl-
mışdır.
16
Cavid “Ana” pyesində ananı Şərq müdrikliyinin
təmsilçisi kimi göstərməklə, Şərq, eyni zamanda türk
mentalitetində qadının tutduğu uca yeri göstərir.
Şərq müdrikliyinin əsasında Tanrı sifətlərini mə-
nimsəyərək kamilləşmək, ilahi iradəyə uyğunlaşmaq
başlıca yer tutduğu kimi, ananın da xarakter və dav-
ranışında bu cəhət əsasdır. O, çox çətin bir məqamla –
oğlunun qatilini bağışlamaq və ona sığınacaq ver-
məklə sınağa çəkilsə də, ilahi iradədən uzaq düşmür.
İkinci fəslin ikinci bölməsi “Qadın azadlığı proble-
mi və qadın qəhrəmanlar” adlanır. Bu bölmədə H.Ca-
vidin ailə-məişət mövzusunda yaratdığı “Maral”,
“Uçurum” və “Afət” əsərləri tədqiqata cəlb edilmiş-
dir.
Şairin ailə və məişət mövzusunda yazılan “Ma-
ral”, “Uçurum” və “Afət” faciələri öz məzmunları və
daşıdıqları ideya yükü ilə bir-biriləri ilə üzvi surətdə
bağlı olan bir silsilə təsiri bağışlayır, elə buna görə də
bu əsərlər ardıcıl tədqiqata cəlb edilmiş, hər bir obra-
za diqqət yetirilmişdir. Bədii qəhrəman ənənəsində
onlardan başlanan yeniliklər və
Qadın! Ey sevgili, şəfqətli mələk!
Bu
qədər səbrü-təhəmmül nə demək?
O
lətafət, o nəcabətlə sana
Bu
əsarət, bu həqarət nə rəva!?
Sən nəsin?.. Kəndini bil, zəfi bıraq!
Həp nəsibinmi sənin sillə-dayaq?!
17
– deyən Cavid romantizmində qadın azadlığı prob-
leminin necə böyük önəm daşıdığı müəyyənləşdiril-
mişdir.
Elmi işimin üçüncü fəsli “H.Cavidin romantik
qəhrəmanları inqilab və müharibə kontekstində” ad-
lanır. “İnqilabın qəhrəmanların taleyi ilə açılan fəlsəfi
mahiyyəti” adlı birinci bölmədə H.Cavidin inqilaba
münasibəti araşdırılmışdır.
Sovet dövründə H.Cavid yaradıcılığına, xüsusilə
də inqilabi mövzuda yazdığı əsərlərinə obyektiv ger-
çəklikdən kənar münasibət bəslənilmişdir. Bu qəbil-
dən olan tənqidçiləri iki qrupa bölmək olar; birincisi,
vəzifə hərisləri, “ölüm qədər zəhərli” həyatda yaşa-
mağı üstün tutanlar, Cavidi proletar inqilabının ma-
hiyyətini anlamamaqda günahlandıranlar, ikincisi isə
H.Cavidi sevənlər, qorumaq üçün, yaşatmaq üçün sü-
ni şəkildə Cavid yaradıcılığında Sovet ideologiyasını
təbliğ edən, onu alqışlayan ünsürlər taparaq Cavidin
də bu dövrün adamı olduğunu demək istəyənlər. Bu
fəsildə Cavidin inqilab və müharibə kontekstində təq-
dim etdiyi qəhrəmanlar ədəbiyyatşünaslıqda rastlaş-
dığımız yanlış təhlillərlə polemikada tədqiq olunur.
XX əsrin əvvəllərindəki istər dünyadakı, istər Ru-
siyadakı, istərsə də Azərbaycandakı inqilabi proseslə-
ri diqqətlə izləyən Cavid inqilab mövzusuna da biga-
nə qalmamış, dahiyanə fikirlərini “Şeyda”, “Knyaz”
pyesləri və “Azər” poeması ilə ortalığa qoymuşdur.
Yüksək siyasi təfəkkürə malik Cavid yaratdığı heç bir
əsərdə tələskənliyə yol verməmiş, xeyli düşünüb-da-
şındıqdan sonra ortalığa çıxarmışdır. Apardığımız
tədqiqat göstərir ki, sovet tənqidçilərinin söylədikləri
Dostları ilə paylaş: |