Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
1
—
B
ULUDXAN
X
L LOV,
filologiya üzr elml r doktoru, professor
MÜAS R
AZ RBAYCAN D L
(sintaksis)
Az rbaycan Respublikas T hsil Nazirliyinin
19 iyun 2017 ci il tarixli 142
li mri il
d rslik kimi çap edilir.
BAKI – 2017

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
2
—
 
 
Redaktor:                       
        C f r C f rov, 
filologiya üzr  elml r doktoru, professor 
 
R yçil r:  
 
 
   M h rr m M mm dli, 
filologiya üzr  elml r doktoru, professor 
 
        S rdar Zeynal, 
       filologiya üzr  elml r doktoru 
 
 
 
 
 
Buludxan X lilov.“Müasir Az rbaycan dili”.  
Bak , “Adilo lu” 2017, 428 s h. 
 
D rslik Müasir Az rbaycan dili f nninin sintaksis  öb si 
proqram n n t l bin  uy un yaz lm d r. Burada sintaksis  giri , 
sintaktik  laq l r, söz birl m l ri, cüml , cüml nin m qs d v  in-
tonasiyaya gör  növl ri, cüml  üzvl ri (mübt da, x b r, tamaml q, 
t yin, z rflik),  lav l r, xüsusil m l r, cütt rkibli cüml l r, bütöv 
v  yar mç q cüm l l r, söz-cüml , qrammatik c h td n cüml  
üzvl ri il  ba l  olmayan sözl r v  birl m l r, mür kk b cüml , 
tabesiz v  tabeli mür kk b cüml  v  onlar n növl ri, qar q tipli 
mür kk b cüml l r, cüml  üzvl rinin s ras , mür kk b sintaktik 
bütöv-m tn, vasit li v  vasit siz nitq, dur u i ar l ri bar d  
trafl  m lumat verilir. 
 
SBN 978-9952-25-106-7 
 
 
© Adilo lu, 2017
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
3
—
 S
ÈÍÒÀÊÑÈÑÿ ÝÈÐÈØ 
 
 
 
Sintaksis haqq nda ümumi m lumat. Qrammatika morfolo-
giya v  sintaksis  öb sind n ibar tdir. Sintaksis sözü yunan m n-
li “Syntaxis” sözünd n olub, qurulma, t rtibat, birl m  
dem kdir. Bir s ra dilçilik terminl ri kimi sintaksis sözü d  iki 
terminoloji m nada i l nir: a) dilin sintaktik qurulu u m nas nda,  
b) dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda. 
Sintaksis sözünün dilin sintaktik qurulu u m nas  dedikd  söz 
birl m l rinin v  cüml l rin qurulu u ba a dü ülür. Son dövrl r-
d  m tn dilçiliyinin yaranmas  il  ba l  olaraq m tn d  sintaksisd  
öyr nilir. Ona gör   d  dilin sintaktik qurulu u dedikd  söz bir-
l m si, cüml  il  yana , m tnin qurulu u da bura daxildir. M tn 
cüml l rin bir-biri il   laq l nm si il  yaran r. Sintaksis sözünün 
dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas  dedikd  is  
dilin sintaktik qurulu unu öyr n n dilçilik  öb si n z rd  tutulur.  
 
Qeyd:  M tn sintaktik-semantik c h td n birl
n 
cüml l rin birliyidir. M tnl r  makro  v   mikro 
m tnl r olmaqla iki yer  ayr l r. Mikrom tnl r  
sintaktik bütövl r d  deyilir. Ümumiyy tl , cüml -
l r sintaktik-semantik c h td n birl
r k mikro-
m tnl ri, y ni sintaktik bütövl ri  m l  g tirir.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
4
—
Sintaksisd  sözl rin söz birl m si v  cüml   klind   laq -
l nm si qayda-qanunlar  öyr nilir. Bel  d  dem k olar ki, sintak-
sis sözü dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda 
dilçiliyin bir  öb si kimi fikrin maddi dil cildin  sal nmas  haq-
q nda t limdir. 
nsanlar q dim dövrl rd   b sit, sad  qrammatik vasit l rd n 
istifad  etmi dir.  Çünki qrammatik vasit l rin yaranmas na v  
inki af na q d r dilin lü t t rkibi d  sad , b sit, kasad olmu dur. 
Lü t t rkibi z nginl dikc  qrammatik vasit l r d   t kmill -
mi dir.  lk dövrl rd  b sit qrammatik vasit  kimi s sl rin, hecala-
r n, sözl rin, söz birl m l rinin, cüml l rin b z n adi, b z n q sa, 
b z n b md , b z n zild   t l ffüz olunmas  hallar ndan istifad  
olunmu dur. Zaman keçdikc  qrammatik vasit l r inki af etmi , 
t kmill mi  v  z nginl mi dir. Qrammatik vasit l rin ilk dövr-
l rind  sözl rin s ralanmas , bir-birin  yana mas  üsullar ndan 
istifad  olunmu  (m s l n: ya l yarpaq,  irin çör k, d mir qap  v  
s.). Daha sonralar  laq  üsullar   t kmill mi   v  qo ulma 
(m s l n: s n kimi, d mir t k v  s.), uzla ma (m s l n: s n igid-
s n, s n q hr mansan v  s.), idar  (m s l n: qap n  ba la, kitab  
oxu v  s.)  laq l ri meydana ç xm d r. Dem li, lü t t rkibi 
z nginl dikc  sözl r aras ndak  qrammatik  laq l nm  üsullar  
da inki af etmi dir. Bel likl , z ngin qrammatik  laq l r say sin-
d  dild  müxt lif v  r ngar ng olan söz birl m l ri v  cüml l r 
formala m d r.  
Dilin lü t t rkibind ki sözl r morfoloji yolla d yi r k, sin-
taktik yolla bir-biril   laq l nirl r. Bu  laq l nm  zaman  sintak-
sisin  n ibtidai vahidi söz birl m si yaran r. H m d  sözl rin bir-
biril  sintaktik  laq si zaman  cüml  formala r. Cüml l rin bir-
biril   laq si is  mür kk b sintaktik bütövl ri, y ni m tni yarad r. 
Dem li, sintaksisd  söz birl m si, cüml   v  mür kk b sintaktik 
bütövl r, y ni m tn öyr nilir.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
5
—
XX  srin 50-ci ill rind n sonra sintaksis sah sind  xeyli t dqi-
qat i l ri apar lm d r. Xüsusil , dissertasiyalar, monoqrafiyalar, 
d rslikl r, d rs v saitl ri çap olunmu dur. Bu sah d   .D mirçi-
zad nin, Z.Budaqovan n,  .Abdullayevin, M. ir liyevin, H.Mir-
z zad nin, Y.Seyidovun, A.H s novun, H.Bayramovun,  .Cava-
dovun, N.Abdullayevan n, F.A.C lilovun, K.M.Abdullayevin, 
M.H s novun, Q.Kaz movun, M.Musayevin, E.H s novan n, 
. liyevin v  dig rl rinin xidm tl ri böyükdür.    
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.5-21 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.3 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.3-8 
4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM- nnovation, 2016, s.3-10 
 
 

---