Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
74
—
c h td n cüml  kimi formala m d r. Ancaq bunlar cüml y  
m xsus intonasiyalar n  itirmi dir. N tic d , predikativlik d  
dinamikliyini itir r k donuq hala dü mü dür. Bel likl , qeyd 
olunan söz v  birl m nin cüml liyi aradan ç xm d r. 
Yuxar da qeyd olunanlar n ham s  onu göst rir ki, intonasiya 
il  predikativlik cüml d  bir-biri il   s x  laq d dir. Onlar n 
laq si olmadan cüml  bar sind  dü ünm k mümkün deyildir. 
d) ntonasiya cüml l rin s rh dini mü yy nl dirm k 
bax m ndan v  cüml l rin bir-biri il   laq sini ayd nla d rmaq 
bax m ndan çox  h miyy t da y r. 
e) Cüml nin t kc  predikativlik deyil, bitkinlik v  modall q 
lam tl rind  d  intonasiya f aliyy t göst rir. 
) Cüml d ki sözl r, sözl rd ki hecalar aras nda da intonasi-
ya olur. Ancaq bu intonasiya cüml d ki, m tni t kil ed n ayr -
ayr  cüml l rd ki intonasiyadan f rqlidir. Cüml d ki, el c   d  
m tni t kil ed n cüml l rd ki, bütövlükd   m tnd ki intonasiya 
daha kamil, bitkin intonasiyad r.  
4. Modall q. Cüml nin  n vacib  lam tl rind n biri d  mo-
dall qd r. Modall q münasib t dem kdir. Münasib td n k narda 
is  cüml  yoxdur. Rabit li nitq vahidi olan cüml   h r hans  
hadis y ,  yaya, subyekt , obyekt  v  sair y  münasib t bildirir. 
Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, modall n ifad sind  modal 
sözl rin rolu böyükdür.  
Modall q sözü lat n m n li  modal sözünd n yaranm d r. 
Modal sözü “modall q ifad  ed n, modall q bildir n” m nas nda-
d r. Modall q sözü is  “nitqin m zmununun gerç kliy  münasib -
tini bildir n v  feil formalar , intonasiya, ara sözl r v  s. vasit sil  
ifad  olunan qrammatik kateqoriya” kimi ba a dü ülür. H m 
modal, h m d  modall q sözl ri dilçilikd  istifad  olunur.  
Modall n da bir s ra vacib c h tl ri vard r: 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
75
—
a) st nil n bir cüml d  obyektiv al m  m xsus bu v  ya di-
g r hadis  bar d   m lumat verilir. T bii ki, bu m lumat modal-
l qdan k narda deyildir. 
b) Modall q modal sözl rl  yana , ara sözl rl , feilin x b r, 
mr, arzu, vacib, laz m, 
rt formalar n n 
kilçil ri v  
xs 
kilçil ri il  ifad  oluna bilir. 
c) Modall q obyektiv v  subyektiv olmaqla bir-birind n 
f rql nir. Obyektiv modall qda real olan hadis l r  münasib t 
bildirilir, real olan hadis l rd n dan l r. Subyektiv modall qda 
is  qeyri-real olan hadis l rd n dan l r v  münasib t bildirilir. 
 
Cüml nin t snifi 
 
Cüml nin t snifi prinsipl ri. Cüml  müxt lif prinsipl r 
sas nda t snif olunur:  
1.  Cüml   h r  eyd n  vv l m qs d v  intonasiyaya gör  
t snif olunur. Bu c h td n cüml  üç qrupa ayr l r:  
 a) N qli cüml ; 
 b) Sual cüml si; 
 c)  mr cüml si; 
 ç) Nida cüml si.  
 N qli, sual,  mr  cüml l rinin h r biri yüks k hiss, h y can-
la dol unla d qda nida cüml sinin yaranmas na s b b olurlar.  
 2. Cüml l rin  n böyük t snifl rind n biri d  onun qurulu-
una gör  olan t snifidir. Qurulu una gör  cüml l r iki növ  
ayr l r: sad  cüml l r, mür kk b cüml l r. Sad  cüml nin özü d  
müxt lif prinsipl r  sas nda t snif olunur:  
 a)  Sad  cüml nin  n böyük t snifi  t rkib  gör dir. T rkib 
dedikd   cüml nin qrammatik  sas , y ni ba  üzvü (mübt da, 
x b r) n z rd  tutulur. H r iki ba  üzvün i tirak  il  qurulan sad  
cüml l r  cütt rkibli, yaln z ba  üzvl rd n birinin i tirak  il  
qurulan cüml l r is  t kt rkibli adlan r.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
76
—
 b) Sad  cüml  ikinci d r c li üzvl rin i tirak edib-etm m -
sin  gör  d  iki yer  ayr l r.  kinci d r c li üzv i tirak etm dikd  
müxt s r, ikinci d r c li üzv i tirak etdikd  is  (biri, bir neç si, 
ham s ) geni  sad  cüml l r yaran r.  
 
Qeyd: Sad  cüml nin t rkibin  a a dak lar daxildir: 
cüml  üzvl ri,  lav , xüsusil m , qrammatik c h t-
d n cüml  üzvl ri il   laq dar olmayan sözl r: 
xitablar, ara sözl r 
 
 c)  Sad  cüml l r  fikrin ifad sind   i tirak ed n üzvün 
burax l b-burax lmamas na  gör  d  iki qrupa ayr l r:  
 1. Bütöv cüml l r; 
 2. Yar mç q cüml l r.  
  
Qeyd: Biz burada sad  cüml nin növünd n b hs 
etdik. Mür kk b cüml nin d  növl ri var. Mür kk b 
cüml l r sad  qurulu lu müxt s r cüml l r   v  
mür kk b qurulu lu müxt s r cüml l r , qar q tipli 
mür kk b cüml l r  ayr la bilir. Mür kk b cüml l -
rin özü d  tabeli v  tabesiz olmaqla iki yer  ayr l r. 
Mür kk b cüml l r b hsind  bu m s l l rd n geni  
kild  b hs olunacaqd r.  
 
d biyyat: 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.75-80 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.19-20 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.77-88 
4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.92-
100 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
77
—
 
 
 
C
ÖMLÿNÈN MÿQSÿD Vÿ  
 ÈNTONASÈYAYA GÞRÿ NÞVLÿRÈ 
 
 
Dan an öz nitqini dinl yiciy  çatd rmaq üçün ifad  etdiyi 
cüml l ri mü yy n intonasiya il  söyl yir.  ntonasiyan n cüml -
l rd  yaratd  emosional münasib tl ri dig r formal qrammatik 
vasit l r yarada bilmir. Ona gör  d  Az rbaycan dilin  aid yaz l-
m  qrammatika kitablar nda cüml l rin m qs d v  intonasiyaya 
gör  bölgüsü  sasl  hesab edilir.  
M qs d v  intonasiyaya gör  cüml l r dörd yer  bölünür:  
1. N qli cüml ; 
2. Sual cüml si; 
3.
mr cüml si; 
4. Nida cüml si.  
1. N qli cüml .  N qli cüml l rd  mü yy n bir hadis ,  ya, 
lam t v  s. haqq nda m lumat verilir. H m d  bu m lumat adi 
t sviri yolla verilm kl  yana , h m d  n ql olunur. M s l n: Bu 
gün günorta  h rd  el  bir isti var idi ki, n f s almaq mümkün 
deyildi v  qocalar n dediyin  gör  bel  isti bir d  düz altm  dörd 
il bundan  vv l, el a
 sazl  Abdullan n ba   k sildiyi gün 
olmu du. (Elçin) 
N qli cüml d  fikir ya t sdiq, ya da inkar olunur. M s l n: Bu 
fikirl r Z rnigar xan m   d h t   g tirdi.  ( . xl )  Qay qdak lar 

---