42
qanunauyğun şəkildə, təcrübələrə əsaslanmadan həyata keçirildik-
də sonda böhran vəziyyətlərinə gəlib çıxır. Böhranlar zamanı
siyasi hərəkət trayektoriyalarında tarazlı hərəkət ritmi və müna-
sibətləri pozulur. Bu bir növ iki gözü olan tərəzinin bir gözünə
qoyulan və tarazılığı pozan artıq yükləri bənzədir. Böhranlar
xaotik siyasi inkişaf zamanı meydana çıxan vəziyyətlərdir.
Böhranlarda siyasi hərəkətlərdə sürət olsa da, eynixətli
trayektoriyadan kəskin şəkildə kənara çıxmalar olur. Siyasi
böhranlar zamanı (xüsusilə dövlət daxilində) siyasi hərəkətləri
zəruri edən, siyasi hərəkətlərin sürətlənməsinə təkan olan siyasi
vasitələr çatışmır. Siyasi trayektoriyalarda siyasi hadisələr
məqsədyönlü şəkildə, sistematik olaraq sürətlə törədilməyir. Bu
zaman maraqlar da təmin oluna bilmir. Bir məsələni xüsusi olaraq
qeyd etmək olar ki, siyasi inkişaf vəziyyətində meydana gələn
maraqların siyasi böhran anında yerinə yetirilməməsi müəyyən
ziddiyyətlər əmələ gətirir və siyasi vəziyyətlərdə dəyişikliklər
yaradır. Bir növ vərdiş olunmuş maraqların təmin edilə bilməməsi
müəyyən ziddiyyətlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Siyasi
böhranlarda siyasi hərəkətlərin qanunauyğunluğunun və sistemli
xüsusiyyətlərinin qarşısı da alınır.
Siyasi maraqlar da sistemli olaraq trayektoriyalarda düzül-
məlidir. Siyasi maraqlar müəyyən edilərkən ilk növbədə maraq
təmin etmə təcrübəsi əsas götürülməlidir. Əsas maraq yolunda
təmin edilməsi zəruri olan kiçik və orta tərkibli maraqlar
qanunauyğun şəkildə törədilməlidir. Əsas maraq yolunda çoxlu
sayda maraq trayektoriyaları mövcuddur. Maraq trayektoriya-
larından da başqa (digər) maraq trayektoriyaları yaranır. Yəni
trayektoriyadan trayektoriya törəyir. Bu proses vəziyyətini ortaya
çıxaran əsas amil insan tələbatı olur. Bir məsələni də xüsusi olaraq
qeyd etmək olar ki, maraqların tərkibi insanların xarakterindən,
şəxsi istək və niyyətlərindən də asılıdır. Ola bilər ki, bir çox
şəxslər mövcud maraq vəziyyətləri ilə barışsınlar və növbəti
maraqlar üçün sürətli hərəkət vəziyyətində olmasınlar. Bu zaman
siyasi hərəkətlərin sürəti də aşağı düşə bilir, hərəkət tempi aşağı
enir. Maraqlar uğrunda hərəkətlər sürətlə və sistemli şəkildə
43
törədilmədiyindən əlavə maraqlar da təmin olunmur və siyasi
inkişaf prosesləri dayanır. Siyasi inkişaf zamanı siyasi hərəkətlər
qruplaşmış xarakter və vəziyyət alırlar. Eyni və oxşar maraqlar
uğrunda siyasi vasitələr öz hərəkətlərini məzmun və mahiyyət
baxımından eyniləşdirirlər.
Siyasi inkişaf anında siyasi vasitələr güclü hadisə törətmə,
təsiretmə vəziyyətində olaraq hərəkət etməlidirlər. Baza siyasi
vasitələr, baza kapitalın mövcudluğu əsas şərtdir. Siyasi inkişaf
dalğaları zamanı da əlavə kapitallar meydana gəlir. Əlavə
kapitallar əsas kapitalla birləşir və sürətli hərəkət vəziyyətində
olurlar. Bu zaman gərgin və dolğun hərəkət mənzərəsi yaranır.
Bu bir növ bol sulu axan çayın mənzərəsinə bənzəyir. Siyasi
inkişaf zamanı gərgin və dolğun hərəkət vəziyyəti başqa
insanlarda, kənarda emosiya (həyəcan) yaradır.
Siyasi inkişaf zamanı siyasət subyektləri arasında
münasibətlərin tənzimlənməsinin əsasları
Siyasət subyektləri vahid bir siyasi sistemin tərkib strukturları
olduğundan ümumi siyasi sistemin işləməsi üçün müvafiq
strukturlar qarşılıqlı təsirdə və əlaqədə olurlar. Bu proseslər
zamanı edilən hərəkətlər sayəsində qarşılıqlı dəyişikliklər də
meydana gəlir. Əksliklərin vəhdət şəkildə mübarizəsi tərəflərdə
forma və məzmun dəyişikliyi də yaradır. Fəlsəfə ədəbiyyatlarında
qarşılıqlı təsirə dair aşağıdakı şəkildə fikir bildirilir: Ən geniş
mənada “əlaqə” və “münasibət” anlayışları eynilik təşkil edirlər.
Münasibətlər maddi və ideal, genetik və aktual, məkan və zaman
içərisində və s. ola bilər. Onlar insanın subyektiv fəaliyyətinin
məhsulu da ola bilər və insan şüurunun yaratdığı obyektlər
arasında əlaqə kimi də çıxış edə bilər. Obyektlərin bir-birinə təsiri
nəticəsində yaranan və onların qarşılıqlı dəyişməsini təmin edən
əlaqəyə adətən qarşılıqlı təsir deyilir. “Qarşılıqlı əlaqə” və
“qarşılıqlı təsir” kateqoriyaları üzvi surətdə əlaqələr olsalar da
onların hər birinin spesifik məzmunu var. Birinci haqqında
danışanda –sabitlik, ikinci haqında söhbət gedəndə-dəyişkənlik
44
momenti əsas götürülür. Əgər “əlaqə” kateqoriyasında əşyalar
arasındakı asılılıq təsdiq edilirsə “qarşılıqlı təsir” kateqoriyası
isə nəinki təkcə əşyalar arasındakı əlaqəni, həm də onların bir-
birinə qarşılıqlı təsiri və bu təsirin nəticəsində dəyişmələrini ifadə
edir. Məsələn, cəmiyyət və təbiət, subyekt və obyekt, nəzəriyyə və
praktika sadəcə olaraq qarşılıqlı əlaqədə deyil, onlar həm də
qarşılıqlı təsirdədirlər, bu da həmin tərəflərin dəyişməsinə
gətirir
1
.
Siyasi inkişaf sürətli hərəkət və proseslər vəziyyətidir. Sürətli
hərəkət siyasi şəxslər tərəfindən müəyyən edilir və bu zaman
siyasi qurumların fəaliyyəti də gücləndirilir. Siyasi inkişaf zamanı
siyasətin subyektləri arasında münasibətlərin də forma və
məzmunu adi və normal hərəkət vəziyyətindən fərqli olaraq
dəyişikliyə məruz qalır. Belə ki, sürətli hərəkət əsnasında idarə-
çilik vəziyyətlərində dəyişiklik əmələ gəlir. Siyasətin subyektləri
də öz aralarında münasibətlərin qurulmasında da müəyyən
proseslərdə dəyişikliklərlə üzləşirlər. Ayrı-ayrı sahələrdə sürətli
hərəkət prosesləri qarşılıqlı olaraq siyasi sistemin fəaliyyətini
gücləndirir. Siyasi inkişaf zamanı güclü siyasi vasitələr siyasi
hərəkət trayektoriyasına fəal şəkildə cəlb edilirlər. Güclü siyasi
vasitələrin hərəkət etməsi nəticəsində münasibətlərin forma və
məzmunu da qismən və ya kəskin şəkildə dəyişir. Bu baxımdan
münasibətlərin qurulmasının əvvəlki vəziyyəti (nisbi sakit hərəkət
vəziyyəti) dəyişikliyə məruz qalır. Siyasi inkişaf zamanı siyasətin
subyektləri arasındakı münasibətlərdə tələbkarlıq daha çox özünü
büruzə verir. Tələbkarlıq zamanı münasibətlərin yaranmasında
aktivlik müşahidə edilir. Aktivlik bəzən siyasətin subyektləri
arasında münasibətlərin gərginləşməsinə də gətirib çıxara bilir. Bu
da onunla əlaqəli olur ki, tələblərin zamana görə yerinə
yetirilməməsi hərdən siyasi tərəflər arasında münasibətlərin
gərilməsinə səbəb olur. Siyasi inkişaf zamanı tələbkarlıq- vəzifə
və öhdəliklərin yerinə yetirilməsi tələblərində zaman amili də
1
Yusif Rüstəmov. Fəsəfənin əsasları (mühazirə kursu)-Bakı, “Azərbaycan
Universiteti” nəşriyyatı, -2004, 499 səh., səh. 61.