10
forma, məzmun və istiqamətlərinin müəyyən edilməsi üçün həyata
keçirilən və maraqların təmin edilməsinə yönəldilən akt
(fəaliyyət) siyasət adlanır. Cəmiyyətlər, dövlətlər bu günki inkişaf
səviyyəsinə görə çoxlu ixtisaslaşmış sahələri (iqtisadiyyat, o
cümlədən sənaye, ticarət, sosial həyat, təhlükəsizlik, mədəniyyət,
incəsənət, səhiyyə, elm, təhsil, ekologiya və digər sahələr) özündə
əks etdirdiyindən, dövlət siyasəti də həmin sahələr üzrə
ixtisaslaşma proseslərinə malik olur. Bu da onunla izah olunur ki,
cəmiyyətlərdə mövcud olan canlı vasitələrin maraqları müxtəlif-
dir, çoxtərkibli və çoxistiqamətlidir, əlavə sahələrin yaradılması
baxımından məhdud deyil. Sahələrin sayı çoxaldıqca, elmi-texniki
nailiyyətlər əldə edildikcə, yeni-yeni sahələr meydana gəlir. Canlı
vasitələr həmin sahələrdə öz maraqlarını tələbatlarına uyğun
olaraq təmin edirlər və bu istiqamətdə müvafiq fəaliyyət həyata
keçirirlər. Hal-hazırki zamanda insanların maraqları həm quruda,
həm suda, həm atmosferdə, həm də kosmik məkanda forma-
laşıbdır. Bu məkanlara müvafiq olaraq maraqlar da ixtisaslaşıbdır,
tələbatlar meydana gəlibdir. Məkanlara uyğun şəkildə hərəkət
istiqamətləri də yaranıbdır. Məkanlarda mövcud olan maraq
sahələri üzrə dövlət siyasəti (maraqları təmin edən və hərəkətləri
tənzimləyən siyasi aktlar-normayaratma və icrasını təminetmə
hərəkətləri, vasitələri istiqamətləndirmə hərəkətləri) formalaşır.
Dövlət siyasəti formalaşdıqca, yeni-yeni hərəkətlər meydana gəlir
və yeni tənzimləmə sahələri yaranır. Dövlət siyasəti öz xüsusiy-
yətlərinə görə şaxələnmə funksiyasına malik olur. Şaxələr də
hərəkət istiqamətlərini əks etdirir. Şaxələr üzrə mövcud olan
hərəkətlər sahələrin inkişafını təmin edir. Siyasi inkişaf dedikdə,
dövlətin cəmiyyətin bütün sahələri, eləcə də dövlətlərarası
münasibətlərin əks olunduğu sahələr üzrə həyata keçirdiyi aktlar
cəmi, aktların birləşməsi sayəsində əldə olunan vasitələrin
mövcud çoxluq vəziyyətini başa düşmək olar. Dövlət siyasətinin
cəmləşmiş sahələr üzrə əhatə olunduğu inkişaf vəziyyətini siyasi
inkişaf adlandırmaq olar. Bu baxımdan siyasi inkişaf iqtisadi,
mədəni, təhlükəsizlik, sosial, elmi-texniki, ekoloji, infrastruktur və
digər sahələrdə meydana gələn inkişaf vəziyyətinin ümumi və
cəmləşmiş şəkildə forma və məzmununu əks etdirir.
11
Siyasi inkişaf zamanı siyasi vasitələrin hərəkətləri də özünə-
məxsus xüsusiyyətlərə malik olur. Hər bir sahədə mövcud olan
inkişaf vəziyyətini meydana gətirmək üçün siyasi vasitələrin
trayektoriyalar üzrə məqsədyönlü hərəkətləri tələb olunur. Dövlət
siyasət həyata keçirdikcə vətəndaşlarla münasibətləri tənzimlənir,
vətəndaşların maraq sferalarının miqyası böyüyür, inkişaf vəziy-
yəti meydana gəlir. İnkişaf vəziyyətində dövlətlə vətəndaş ara-
sında münasibətlər trayektoriyasında da vəziyyət müsbət istiqa-
mətlərin müşahidə olunması ilə fəallaşır. Dövlət siyasi baxımdan
o zaman inkişaf edir ki, bütün vasitələr çoxalmaq istiqamətində,
həmçinin maraqları böyütmək istiqamətində daima hərəkət
vəziyyətində olurlar. Siyasi inkişaf zamanı dövlətə aid olan siyasət
qurumları arasında, eləcə də ictimai qurumlarla siyasi qurumlar
arasında hərəkət trayektoriyaları daha da formalaşmış olur.
Nəzərə almaq lazımdır ki, posmodernist vəziyyət çoxtərkibli
tələblərə və maraqlara müvafiq olaraq daima mozaik (rəngarəng,
qarışıq, müxtəlif) məzmunlu inkişafı şərtləndirir. Bu baxımdan da
cəmiyyətin bütün strukturları, eləcə də strukturların tərkib
elementləri olan stratifikasiyalar (təbəqələr) inkişafa məruz
qalmağı, daima inkişaf prosesləri ilə üzləşməyi tələb edir. Siyasi
sistem cəmiyyətdən asılı olaraq və cəmiyyətə xidmət edərək öz
inkişaf istiqamətlərini və mənbə elementlərini də sosial
sistemlərdən götürür. Sosial sistemin rasional və irrasionallığı
siyasi sistemin rasional və irrasional mahiyyətini formalaşdırır.
Siyasi sistemin tam strukturuna daxil olan yarımstrukturlar öz
vəzifə və funksiyalarına müvafiq olaraq sosial strukturların
formalaşmasına və fəaliyyətinə təsir göstərir. Siyasi və sosial
sistemlər qarşılıqlı və üzvi vəhdətdə fəaliyyət göstərir və proseslər
bir-biri ilə çulğaşmış və inkar edilməklə formalaşır.
Dövlətin və cəmiyyətin inkişafı elementlər (subyektlər) ara-
sında mövcud olan münasibətlər tiplərini inkişaf etdirir.
Münasibətlər tiplərinin ayrı-ayrılıqda və inteqrasiya olunmuş
şəkildə strukturlaşmış inkişafı sosial və siyasi sistemlərin
inkişafına gətirib çıxarır. Karl Marksa görə, obyektiv qanunlar
əsasında fəaliyyət göstərən və inkişaf edən, cəmiyyətin məzmun
12
və xarakterini müəyyənləşdirən insanlararası qarşılıqlı təsirlər
ictimai münasibətlərdir. İctimai münasibətlərin üç tipi iqtisadi,
siyasi və mənəvi tiplərini Karl Marks fərqləndirir.
1
Məlumdur ki,
cəmiyyət özü müxtəlif strukturlardan (həmçinin yarımstruk-
turlardan) ibarətdir. Cəmiyyətin strukturlaşması dövlətin siyasi
təsisatlanmasının formalaşmasına təsir edir. İnsanların siyasi
mənafelərə görə ayıran müxtəlif siyasi birliklər məcmu halında
cəmiyyətin siyasi strukturunu əmələ gətirir. Öz daxili təşkilatı
xüsusiyyətləri baxımından burada hər birliyin öz yeri vardır.
Nəhayət, insanlar arasındakı siyasi əlaqələrin ən mürəkkəb
forması cəmiyyətin siyasi sistemidir.
2
Dövlətin və cəmiyyətin inkişafı zamana və hərəkət edən və
hərəkətə gətirən vasitələrə, onların gücünə bağlıdır. Zaman amili
də mövcud şəraitdə əldə edilmiş vasitələrin kəmiyyət və
keyfiyyəti ilə əlaqəlidir. Vasitələrin mövcud vəziyyətinə uyğun
olaraq, onların istiqamətləndirilməsi müəyyən edilir. Qarşıya
məqsəd qoyulur. Qarşıya qoyulan məqsəd gələcək vəziyyəti əks
etdirir, vasitələri ona doğru hərəkətə gətirir. Aristotelə görə
gələcək həmişə indiki zamana təsir göstərir. Onun fikrincə, zaman
dəyişkənliyin ölçüsüdür. Aristotel deyirdi ki, zaman öz-özlüyündə
hərəkətin daxilində olan kəmiyyət müəyyənliyidir, çünki insan
harada heç bir dəyişikliyi qəbul etmirsə, ona elə gəlir ki, orada heç
bir zaman olmayıb. Aristotelin fikrinə görə, zaman bir ədəd olaraq
hərəkətin hər hansı bir vəziyyəti və yaxud xassəsidir.
3
Hörmətli oxucular, sizlərə təqdim olunan kitab əsasən üç
fəsildən ibarətdir. Kitabın birinci fəsli siyasi inkişaf zamanı siyasi
vasitələrin hərəkət xüsusiyyətlərinə həsr edilibdir. Böyük və kiçik
dövlətlər aralarında münasibətlərin xüsusiyyətləri və bu baxımdan
da münasibətlərin dərəcələri, həmçinin tərzləri qeyd edilir.
1
Sosiologiya. Dərslik. Müəlliflər kollektivi. Redaktor: dosent, f.e.n. Vahidov
F.Q. Bakı, “Təknur” MMC, 295 səh., 2005, səh.47.
2
Həsən Şirəliyev, Əli Əhmədov. Politologiya. Ali məktəblər üçün dərslik.
“Təbib” 1997,416 səh. səh. 69.
3
Yusif Rüstəmov. Fəsəfənin əsasları (mühazirə kursu)-Bakı, “Azərbaycan
Universiteti” nəşriyyatı, -2004, 499 səh., səh. 43.
Dostları ilə paylaş: |