13
Bununla yanaşı, super, böyük və orta gücə malik olan dövlətlərin
kiçik dövlətlərdə strateji maraqlarının məzmununa dair bəzi
təhlillər verilir, mövqelər bildirilir.
Kitabın ikinci fəsli xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlərin
müxtəlif istiqamətlərinə həsr edilibdir.
Kitabın üçüncü fəsli isə dünyada qlobal sülhün təmin edilməsi
adlanır. Burada dövlətlər və xalqlar arasında sülhə nail olmaq
üçün bəzi istiqamətlərə aid mülahizələr, baxışlar öz əksini tapır.
Azərbaycanla-Ermənistan arasında ədalətli sülhün region üçün
müsbət tərəfləri göstərilir. Dünyanın sülh siyasəti sisteminin
əsaslarına dair bəzi fikirlər bildirilir. Sülh siyasəti sisteminin dövr
və mərhələlərindən bəhs edilir. Qədim Asiyada dövlətlərarası sülh
qaydalarının mövcudluğu təhlil edilir. Bu fəsildə həmçinin sülh
formulaları anlayışına da toxunulur. Üçüncü fəsildə pasifizm
konsepsiyasının müəyyən nəzəri tərkibi öz əksini tapır. Pasifizm
(lat. Pacificus sakitləşdirən, barışdıran) –1) hər cür müharibələri
pisləyən və yer üzərində sülhü tələb edən dünyagörüşü; 2) XIX
əsrin ikinci yarısında formalaşmış, hər cür müharibələrə qarşı
prinsipial çıxış edən beynəlxalq anti-müharibə hərəkatı.
1
–
mənasını verir.
1
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik
Akademiyası. Politologiya. İzahlı lüğət. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, 352 səh.,
səh. 241.
14
I HİSSƏ:
SİYASİ İNKİŞAF ZAMANI SİYASİ HƏRƏKƏTLƏRİN
Ə
SAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Siyasi inkişaf anlayışı
İnkişaf cəmiyyətdə mövcud olan ayrı-ayrı şəxslərin (fərdlərin),
qrupların maraq və tələbatına müvafiq olaraq, vasitələrin sayının
artmasını, yeni növ vasitələrin meydana gəlməsini və vasitələrin
yeni-yeni hərəkət istiqamətlərinin zamana və şəraitə uyğun olaraq
yaranmasını əks etdirən prosesual bir vəziyyətdir. İnkişaf
özündə həm qısa və orta müddətli, həm də uzun müddətli müxtəlif
uzunluqlu və ölçülü hərəkət trayektoriyalarını birləşdirir.
“Fəlsəfə” ensiklopedik lüğətində “inkişaf” anlayışına aşağıdakı
şəkildə izahat verilir:
İnkişaf – maddi və ideal obyektlərin geriyə dönməz və
istiqamətli olması ilə səciyyələnən qanunauyğun keyfiyyət
dəyişməsidir. Bu xassələrin eyni vaxtda mövcud olması inkişafı
digər dəyişikliklərdən fərqləndirir. Geriyə dönən dəyişikliklər
fəaliyyət prosesləri üçün (yəni əlaqə və münasibətlərin daimi
sisteminin tsiklik qaydada yenidən canlandırılması üçün)
xarakterikdir; istiqamətlilik olmadan dəyişikliklər toplana bilməz,
bu da prosesi inkişaf üçün səciyyəvi, vahid, daxili qarşılıqlı
əlaqədəki xətdən məhrum edir; qanunauyğunluqların olmaması
qəza tipli təsadüfi dəyişiklikləri səciyyələndirir. İnkişafın fəlsəfi
cəhətdən dərk edilməsi reallığın əlaqə, münasibət və proseslərinin
bütün rəngarəngliyinin ümumi xarakteristikalarının yenidən
canlandırılması deməkdir. İnkişafın nəticəsində obyektin yeni
keyfiyyət halı meydana gəlir. Zaman inkişafın mühüm
xarakteristikasını təşkil edir, çünki hər bir inkişaf real zamanda
baş verir və yalnız zaman istiqamətliyini aşkara çıxarır.
1
1
Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Baş redaktor. İsmayıl Vəliyev. Müəllif kollektivi.
“Azərbaycan Ensiklopediyası”. Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. B., 1997.
520 səh., səh. 183.
15
Hərəkətin xüsusi növü kimi inkişaf bir sıra mühüm xassələri
ilə xarakterizə edilir: 1) İnkişaf prosesi bir keyfiyyət vəziy-
yətindən başqasına, daha mürəkkəb və mükəmməlinə keçməyi
tələb edir; 2) inkişaf sabit dəyişiklikdir; 3) inkişaf prosesinə
dönməzlik xasdır, yəni sistemin (obyektin) tamamilə başlanğıc
vəziyyətinə qayıtması mümkün deyil; 4) inkişafda varisliyin
olması, yəni köhnənin mütləq olaraq inkar edilməsi; 5) inkişaf
istiqamətli xarakter daşıyır, yəni inkişaf həmişə yüksələn xətt ilə
hərəkət, deməli, mütərəqqi istiqamətli hərəkət olur. Biz inkişaf
dedikdə mütləq nə isə yeni bir şeyin yaranmasını nəzərdə tuturuq.
Yeni köhnəyə münasibətə görə müəyyənləşir. Beləliklə, yeni ilə
köhnənin münasibəti inkişaf probleminin mərkəzində dayanır.
1
Ümumiyyətlə, siyasi inkişaf prosesləri hərəkət, məkan və
zaman, tək, xüsusi və ümumi, bütöv və hissə, sistem, element,
struktur, mahiyyət və təzahür, məzmun və forma, səbəb və nəticə.
Determinizm, zərurət, təsadüf və qaçılmazlıq, imkan və gerçəklik,
əlaqə və münasibətlər, keyfiyyət, xassə, kəmiyyət, ölçü, əkslik,
ziddiyyət, vəhdət, mübarizə, eynilik, fərq, harmoniya, inkar kimi
fəlsəfi kateqoriyaların (anlayışların) mahiyyətinin dərk edilməsi
əsasında və siyasi həyatla sosial həyat arasında əlqələrin idrakı
formada əsaslandırılması və istiqamətləndirilməsi ilə hadisələr
ardıcıl, qanunauyğun hadisələr törətməklə həyata keçirilir.
“Politologiya” izahlı lüğətində siyasi inkişaf konsepsiyasına,
sosial inkişafla əlaqəli əsaslarla, aşağıdakı şəkildə elmi yanaşma
edilir: Siyasi inkişaf -ənənəvi cəmiyyətdən müasir cəmiyyətə
keçidin əsasını təşkil edən proseslərin məcmusudur. Siyasi inkişaf
problemləri “inkişaf sosiologiyası” adı almış ümumsosioloji
istiqamət çərçivəsində işlənir. “İnkişaf sosiologiyası” cəmiyyətin
iki əsas tipini fərqləndirir: ənənəvi və müasir. Ənənəvi cəmiyyətin
əsasında vərdişlər, ədalət və ənənələr durur ki, bu da onun nisbi
davamlılığını izah edir. Müasir cəmiyyətdə yerliçilik təsəvvürləri
universal dəyərlərlə əvəz olunur; cəmiyyətin və siyasətin əsas
1
Yusif Rüstəmov. Fəsəfənin əsasları (mühazirə kursu)-Bakı, “Azərbaycan
Universiteti” nəşriyyatı, -2004, 499 səh., səh. 40.