7
ə
vvəl irəli sürür! Bu gün həmin mövzu xüsusilə aktual səslənsə də, sonrakı ikinci
" nsan"ı səhnəmiz və poeziyamız hələ də gözləməkdədir.
Səməd Vurğunun poeziyası da, bioqrafiyası da bilavasitə xalqın tarixinin və
taleyinin iradəsidir. Onun gəncliyi müsibətdə, ölüm və qanlı keçmişindən ayrılan
və əzablar içində təzədən doğulan ölkənin ilk gəncliyi ilə eyni tarixi dövrə təsadüf
edir. Yenj epoxa ictimai-siyasi həyatda aprel çevrilişi ilə, çağdaş milli poeziyada
isə Səməd Vurğunla və onun təmsil etdiyi ədəbi nəsillə başlayır. Şəxsiyyətinə və
yaradıcı lığma məxsus bədii və inqilabi miqyaslar şairin, bütünlükdə milli
poeziyanın da bioqrafiyasında tarixi yerini və xidmətini müəyyənləşdirir.
Nizaminin və Xaqaninin, Nəsiminin və Füzulinin, Vaqifin və Sabirin böyük varisi
və xləfi rolunda indi o tayda Şəhriyar, bu tayda Vurğun çıxış edirdi!
Azərbaycan xalqının milli-ictimai düşüncə, əxlaq və mənəviyyat, bədii təfəkkür
və intellekt ənənəsi XX yüzilin ortalarında öz təkrarsız əksini bu bədii-tarixi
fenomendo - Səməd Vurğun poeziyasında tapır. Qanadlı və romantik bir
vətəndaşlıq amalına, bədii-estetik və ləlsəfi ideala xidmətdə miqyaslı, qlobal
meyarlar və hüdudlar onu yalnız böyuk sələfləri ilə yox, həm də böyük müasirləri
ilə müqayisə edəndə görünür,
Xüsusən, o dövrün böyük romantik ənənəsi hamıdan çox Səməd Vurğunun adı
ilə bağlı idi. Füzulidən və Hafizdən, Bayrondan və Puşkindən, Əbdülhəqq
Hamiddən və Namiq Kamaldan, Məhəmməd Hadidən və Hüseyn Caviddən sonra
romantik poeziyada ən böyük yeri Səməd Vurğun tuturdu. Romantika ona, o,
romantikaya yaraşırdı. Poetik ərşə və zirvəyə yüksəltdiyi Vaqiflə, Fərhadla,
Ş
ahbazla birlikdə o, özü də romantik ucalığı və zirvəyə yüksəlirdi.
Özünün möhtəşəm nəzəri-estetik irsində və poeziyasında Səməd Vurğun bütün
sovet ədəbiyyatının, dünya və Şərq şerinin problemlərini həll edirdi. Sovet
dövründə yeganə şair idi ki, xaricdəki, Londondakı çıxışına K.Simonov özü poema
həsr etmişdi. Bütün keçmiş sovet məkanında poetik fikrin axtarışı, hərəkəti və
perspektivliyi haqda manifesti - II Qurultayda hesabat məruzəsini ona etibar
etmişdilər.
Səməd Vurğunun müharibədən sonrakı ilk epik dastanları ("Leninin kitabı",
"Muğan", "Aygün", "Zamanın bayraqdarı" poemaları) xalis mündəricə, bilavasitə
movzu, obraz, ideya və fikir baxımından olmasa da, sənətkarlığın, poetikanın, bədii
dil və üslubun nəzərə çarpacaq dərəcədə yeniliyi, novatorluğu baxımından həm
özünün, həm də bütünlükdə poeziyanın inkişafında yeni mərhələnin əsərləri və
hadisələri kimi səslənirdi. Növbəti mərhələ -
8
altımışıncı illər - bir də məhz bədii poetikada, sənətkarlıqda bu nümunələrin
imkanları zəminində formalaşa bildi.
Dövrün hakim siyasi ideya dəbinin, sosioloji ritualın onlarda bu və ya digər
dərəcədə öz əksini, izini tapmasına baxmayaraq, bu əsərlər hamısı həmin illərin
fitri istedad, sənətkarlıq səviyyəsinə qalxan poeziya hadisələri, şerin daha sonrakı
möhtəşəm qalasının bürcünə va divarına qoyulan daşlar idi. Bu qalanın bu və ya
digər divarını, bürcünü, tağını uçurmadan, onların heç birini şerimizin
xarakterindən silmək, binasından qoparıb atmaq olmaz. Zamanın tarixi salnaməsi
olmaqla yanaşı, onlardan hər birinin bədii möhürü və izi bugünkü tərəqqinin də
sənətkarlıq uğurlarında yaşayır.
Bədii dildə, üslubda belə bir təmizlənmənin ("katarsisin"), xüsusilə qabarıq
nümunəsi isə Səməd Vurğunun son fəlsəfi şeirləri idi. "Şair, nə tez qocaldın sən?!",
"Gödəkçə", "Unudulmuş təkməzar", "Mən tələsmirəm" kimi nümunələr hamısı
ustad şairin həsrət məqamından ("Körpünün həsrəti" şerindəki ayrılıq
körpüsündən) keçdikdən sonra yazdığı nümunələr idi. Hələ "Komsomol
poeması"ndan, "Zəncinin arzuları"ndan, "Ölüm kürsüsü"ndən, "Aygün"dən,
"Muğan"dan formalaşan və həqiqi epizm səviyyəsinə qalxan gərgin psixoloji
fabula, fikrin, dramatizmin va emosiyanın süjeti burada son həddə çatır və həmin
nümunələri klassik miniatür şedevrə çevirirdi:
Sellərdən, sulardan yeyin axsam da,
Ş
imşəklə yanaşı göydə çaxsam da.
Nə şadlıq səyirtsin atını, nə qəm,
Heç yana, heç yerə mən tələsmirəm.
Bütün bu nümunələr hamısı birlikdə həyatın dərkində yeni imkanlar axtaran
poetik təfəkkürün altmışıncı illərə doğru yolda artıq arxada qoyduğu ilk sınaqlar
idi.
Hər halda gərək unutmayaq ki, hətta "Zamanın bayraqdan"nda da bizimlə
danışan, əslində poeziyanın bayraqdandır. Və həmin poema dövrün ədəbi
zirvələrindən birini təşkil edən şeir incisi, peşəkar bədii sənət hadisəsidir. Sənət isə
ideologiyadan həmişə yüksək, həmişə dərindir.
Ritorika ilə, ehkamla kəmistedadlıq həmişə bir yerdə olur. Konyunktura adətən
orta intellektə yol tapır. Hakim ehkama və dəbə yalnız ortabab açıq olur.
Qrafomanın özünü təsdiq edə bilməsi, irəli getməsi üçün ayrı imkan və vasitə
ə
slində heç olmur da. Əsl istedadın (fenomenin!) qələmində isə hətta vulqar
ehkamın, bolşevik ritorikanın da hədəfi və predmeti, normativ istilah sistemi, rəsmi
ə
dəbi mənada, tərənnüm leksikonu nüvədə, alt qatda (obrazlı, fəlsəfi mənada və
məzmunda!) hərfi məzmundan və sənətə yabançı tullantıdan mütləq təmizlənir,
böyük sənətin hədəfinə, fitri poetik stixiyanın
9
predmetinə çevrilir. Məsələn, elə həmin Səməd Vurğuna məxsu istedadın, poetik
təfəkkürün əsl miqyası və möhtəşəmliyi məşhur "Dünya" və "Yadıma düşdü"
rədifli qoşmalarda yox, məhz "Zamanın bayraqdarı", "Komsomol poeması",
"istiqbal təranəsi" tipli böyük bədii strukturlarda axıra qədər gerçəkləşir və sonacan
ə
yani gorünür. Həmin əsərləri zamanın tozlu arxivinə verməyə tələsmək lazım
deyil. Əksinə, zamanın, günün tozundan yaranan pərdəni, empirik, hərfi qatı
onlardakı sözlərin və sətirlərin üstündən silmək, daxildən, içdən gələn saflığı
özünün təmizlədiyi "təzə" mətni yenidən oxumaq lazımdır, bu gün əcdad Nizamini,
Füzulini hakim rəsmi etiketdən təmizləyərək oxuduğumuz kimi!
Nisbətən sonrakı nəsillərin bu dövrdəki yaradıcılığına gəldikdə isə, hətta
onların bədii mətnlərinə münasibətdə də "toz silmə" əməliyyatına ehtiyac nisbətən
az olsa da, tamam yox olmur.
Təsadüfi deyil ki, məhz sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə görə, Azərbaycanda ilk
sovet poeziya məktəbi də "Səməd Vurğun məktəbi" kimi formalaşmışdı. Məhz bu
məktəbin dərsləri bu gün də milli poeziya təhsilndə "ali kursları" təşkil edir. Onu
ümumiyyətlə, klassik sovet şeir məktəbinin ən yaxşı ənənələrindən ayrı təsəvvür
etmək mümkin deyildir. Belə ki, Səməd Vurğun hər poemasında, hər pyesində o
dövrkü "sovet poeziyasının problemlərini" həll edirdi, dünya şeir hərəkatının ən
mütərəqqi inqilabi meyllərini təsdiqləyir və aşkarlayırdı. Məhz onun tərənnüm
etdiyi humanizm, beynəlmiləlçilik və azadlıq ideallarının əsrlərdə və qitələrdə
davam edən yürüşü bu sözü indi də bir daha və ucadan deməyə haqq verir.
Səməd Vurğun böyük şair və böyük poeziya təcəssümü idi. Müasirləri üçün
"Vurğun" anlayışı poeziyadan da geniş idi. Vurğunla şeir arasında təmas qarşılıqlı,
ikitərəfli idi: bu təmasdan, hər şey poeziyanın, poeziya isə Səməd Vurğunun
səviyyəsinə qalxırdı! Vurğunun poeziyası həyat, şəxsiyyət və şeriyyət adlı üç
dünyadan ibarət idi.
XX yüzilin və planetin qayğıları bu üç dünyaya sığışırdı. Vurğun ilhamının
poetik məcrası, onun sənətkar marağının bədii əhatə dairəsi ən geniş fəlsəfi
miqyasları, coğrafi üfüqləri birləşdirirdi.
Bütün yer üzündə - "qara qitə"də və Amerikada, Avropa və Hindistanda,
Arktika buzlarında və Xəzər dalğalarında, ərəb səhrasında və Muğan düzündə,
Bakıda və Təbrizdə baş verən hadisələr hamısı bu şeirdə eyni məhəbbət,
nigarançılıq və hərarətlə qələmə alınırdı. Onun poetik həssaslığının səviyyəsi
dünənlə sabah, bu günlə keçmiş arasındakı yollarda da dəyişməz qalırdı; ulu əcdadı
Nizaminin orta əsrlərdən qalan ən qədim əlyazması da onun yazı stolunda eyni bir
nəfəsin hərarəti ilə isinirdi. Ənənə ilə yeniliyin, milliliklə böyük miqyasda
vətəndaşlığın məhz belə bir qaynağı
Dostları ilə paylaş: |