13
Digər tərəfdən, "Xanlar"ı "Vaqif"lə və bütünlükdə Vurğunla birləşdirən əsas tel
burada Xanlar deyil, bəlkə doktor Söhbətdir. Şairin əbədi-əzəli əxlaq, vicdan idealı
və mövqeyi burada məhz onun simasında öz davamını və inkişafnı tapır:
Yoxdur məslində nə ölüm, nə qan,
Vicdan düzəkləcək həyatı, vicdan!..
"Xanlar"ın bir fəlsəfi-ideya dramı kimi ən güclü cəhəti - Söhbətlə, ən zəif
cəhəti - Şaumyanla, Koba ilə, Vanya ilə bağlı cəhətlərdir. Onların adları kimi,
özleri də əsərdə yad səslər, xarici notlardır.
"Vaqif"də Vidadi Tanrıya üsyan etdiyi kimi, "Xanlar"da da Söhbət Vətənə
xitab və etirafını bildirir:
Ə
gər gec tapdınsa haqqın yolunu,
Bağışla,
ey Vətən, şair oğlunu!
Vidadi nahaqqa üsyan və etiraz kimi, bir anlığa Tanrıdan "üz döndərməkdə" nə
qədər haqlı idisə -Söhbət də mənəvi-milli dəyərlərdən üz çevirməkdə, bolşevik qan
və sinif təliminə iman gətirməkdə bir o qədər haqlı idi.
Lakin şair özü kommunist dünyagörüşü üçün "bağışla, vətən" etirafı ilə xalqa
xitab etməyib. Bu, doğru da olmazdı. Kommunizmin ideologiyasının mədhi altında
öz ənənəvi-milli fəlsəfi kredosunu Vurğun alt qatda həmişə qoruyub saxlayırdı.
Eyni sözləri " nsan" dramı və Şahbaz obrazı barədə demək olar. " nsan"da
Hürmüz-Əhrimən, xeyir-şər, Odisseya, Faust, Hamlet sualı və fəlsəfəsi ilə bağlı
ə
bədi düşüncə davam edir. Əql (Şahbaz), Qılınc ( slam), Əxlaq (Səhər) üçlüyü
hətta Şərq irfan və təsəvvüf idealını yada salır.
" nsan" haqqında ədəbi tənqidin səhifələrində "Qalib gələcəkmi cahanda
kamal?" - sualını primitiv sayıb, Şahbazı isə fəlsəfə maraqlısı sayanlar da, onu XX
yüzilliyin Habili, Fauslu. Hamleti hesab edənlər də olub. Şübhəsiz, həqiqələ
ikincilər daha yaxın olub.
Ə
sər - müharibədən otuz il sonranın təsviri ilə bitir - beynəlmiləl, ideal
"Qardaşlıq şəhəri"nin! Otuz yox, altmış il keçib, amma şair xəyalının utopik şəhər
axtardığı eyni ərazidə, coğrafi məkanda bu gün biz məhz "qardaşlıq şəhərinə"
parodiya olan "işğal şəhərlərini" görürük. Elə bu gerçəklik özü "Qalib gələcəkmi
cahanda kamal?" sualına həyatın özündəki bir cavabdır.
"Fərhad və Şirin" (1941) dramatik poeması isə Səməd Vurğun sənətinin şəksiz
uğurları sırasına daxildir. 1941-1945-ci illər müharibəsinin ən ağır, dramatik bir
çağında şair sanki həm məzmun, həm də tarixcə zamandan uzaq