Microsoft Word Sosial-siyasi №1, 2011. doc

Yüklə 87,07 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	24.02.2018
ölçüsü	87,07 Kb.
	#27710

BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ

№1

Sosial-siyasi elmlər seriyası

2011

UOT 342; 321; 323

PARLAMENT NƏZARƏTİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARINA DAİR

Q.S.ƏLİBƏYLİ

Bakı Dövlət Universiteti

G_alibeyli@Yahoo.com

Məqalədə qeyd edilir ki, parlament nəzarətinin nəzəri əsaslarını xalq hakimiyyəti və

hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipindən irəli gələn müddəalar təşkil edir. Belə ki, qanunverici-

lik hakimiyyətini həyata keçirən parlament xalq təmsilçiliyi (nümayəndəliyi) əsasında forma-

laşdığı üçün həm də icra hakimiyyətini tarazlaşdıran və çəkindirən başlıca vasitə kimi fəaliy-

yət göstərməli, bunun üçün zəruri olan hüquqi mexanizm və səlahiyyətlərə malik olmalıdır.

Açar sözlər: qanunvericilik hakimiyyət, icra hakimiyyəti, parlament nəzarəti, xalq

hakimiyyəti, xalq təmsilçiliyi, hakimiyyətlərin bölünməsi

Nəzarət müasir parlamentlərin qanunvericiliklə yanaşı əsas funksiyala-

rından biridir. Demək olar ki, bütün müasir parlamentlər bu və ya digər dərə-

cədə başqa dövlət orqanlarının, ilk növbədə icra hakimiyyəti orqanlarının

fəaliyyətinə nəzarət funksiyasına və həmin funksiyanın həyata keçirilməsi

üçün zəruri olan səlahiyyətlərə malikdirlər.

Müasir parlamentlərin nəzarət funksiyasının nəzəri əsaslarını xalq haki-

miyyəti və parlamentin təbiəti, bu orqanın dövlət orqanları sistemində yeri və

rolu barədə hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipindən irəli gələn müddəalar

təşkil edir.

Parlament nəzarətinin bu təbiəti ilə bağlı bəzi məsələlərə ümumi şəkildə

XVII-XVIII əsrlərdə C.Lokk, J.J.Russo, Ş.Monteskye və digər mütəfəkkirlərin

əsərlərində xalq suverenliyi və hakimiyyətlər bölgüsü baxımından qanunveri-

cilik və icra hakimiyyəti orqanlarının qarşılıqlı münasibətləri kontekstində

toxunulmuşdur.

Ş.Monteskye «Qanunların ruhu haqqında» əsərində qeyd edirdi ki, nü-

mayəndəli məclis (yəni parlament) qanunları yaratmaq və həmin qanunlara

yaxşı riayət olunmasına nəzarət etmək üçün seçilməlidir; həmin işləri nüma-

yəndəli məclis çox yaxşı yerinə yetirə bilər. O, daha sonra yazırdı ki, azad

dövlətdə qanunvericilik hakimiyyət yaratdığı qanunların necə icra olunmasına

baxmaq hüququna malikdir və baxmalıdır (11, 293-296).

J.J.Russo «İctimai müqavilə» əsərində hesab edirdi ki, dövlətin yaradıl-

ması zamanı ictimai müqavilə nəticəsində bir tərəfdən qanun, digər tərəfdən

isə həmin qanunu yaradan orqan kimi çıxış edən ümumi iradə də formalaşdırı-

lır. Bu ümumi iradəni realizə edən orqan isə qabaqcadan görünməmiş hallar

baş verdikdə çağırılan fövqəladə yığıncaqlar və qanuna əsasən müəyyən gündə

və müəyyən formada çığırılan müntəzəm yığıncaqlardır. O, belə yığıncaqlara

bütün xalqın çağırılmasını təklif edirdi ki, bunun da nəticəsində bütün xalqın

iradəsini ifadə edən orqan dövlətdə üstün olur. Ona görə də suverenin haki-

miyyətindən kənara çıxmağa daim can atan hökumət hakimiyyətini dayandır-

mağın ən sadə üsulu onu bütün xalqın nəzarəti altına almaqdır. Belə ki, xalqın

suveren orqan kimi yığışdığı təqdirdə hökumətin hər cür yurisdiksiyasına

xitam verilir (12, 35, 80).

Göründüyü kimi, J.J.Russo xalqın qanunverici orqan tərəfindən həyata

keçirilən ali hakimiyyətinin vahidliyi ideyasını əsaslandırır ki, bu da öz

növbəsində qanunverici hakimiyyətin icra hakimiyyəti üzərində nəzarətini

şərtləndirir. Hüquq ədəbiyyatında söylənilmiş belə bir fikri əsaslı saymaq olar

ki, bu ideyalar müasir dualist və parlamentli idarəetmə formalarının əsasını

təşkil edir (7, 510).

Müasir anlamda xalq hakimiyyəti bütün hakimiyyətin xalqa məxsuslu-

ğunu və həmin hakimiyyətin xalq tərəfindən öz suveren iradəsinə və köklü

maraqlarına tam uyğun olaraq sərbəst həyata keçirilməsi deməkdir. Xalq

hakimiyyəti dövlət hakimiyyətinin xalq tərəfindən təşkil edilməsi,

legitimləşdirilməsi və ona nəzarət edilməsini nəzərdə tutur (6, 131). Xalq

hakimiyyəti bilavasitə referendum yolu ilə və ya nümayəndəli demokratiya

vasitəsilə həyata keçirilir. Nümayəndəli demokratiyanın əsas formalarından

biri isə parlamentdir.

Parlamentin əsas xüsusiyyəti onun nümayəndəli təbiətidir, xalqın təmsil-

çiliyinə əsaslanmasıdır. Yəni parlament bütün xalqın maraqlarının və iradəsi-

nin təmsilçisi kimi çıxış edir. Klassik fransız hüquqşünas alimi Dyuqinin qeyd

etdiyi kimi, parlament millətin təmsilçilik orqanıdır. (4, 416). Müasir elmi ədə-

biyyatda xalq nümayəndəliyi konsepsiyası aşağıdakı prinsiplərin məcmusu

kimi şərh olunur: 1) xalq nümayəndəliyi konstitusiya ilə təsis olunur; 2) suver-

enliyin daşıyıcısı kimi xalq parlamentə onun adından qanunvericilik hakimiy-

yətini həyata keçirmək səlahiyyəti verir; 3) qanunvericilik hakimiyyətini həya-

ta keçirmək məqsədilə xalq öz nümayəndələrini parlamentə seçir; 4) parlament

üzvləri yalnız onları seçən şəxsləri deyil, bütün xalqı təmsil edirlər və buna görə

də seçicilərdən asılı deyil və onlar tərəfindən geri çağırıla bilməzlər (7, 512).

Parlament bilavasitə xalq tərəfindən seçilən nümayəndəli orqan kimi

xalqı təmsil edir, xalqa məxsus olan dövlət hakimiyyətinin bir hissəsini –

qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirir. Başqa sözlə, parlament xalq

tərəfindən seçilməklə dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi olan xalqdan

onun iradəsini təmsil və ifadə etmək və həmin iradəyə əsaslanaraq qanunlar

qəbul etmək yolu ilə qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirməyə mandat

alır. Bu mandat bütövlükdə dövlət hakimiyyətinin deyil, yalnız onun bir hissə-

sinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Belə ki, parlament digər hakimiyyət

orqanlarının səlahiyyətlərinə aid olan məsələləri həll edə bilməz, hərəkətləri

həyata keçirə bilməz.

Lakin xalqı təmsil edən və onun iradəsini ifadə edən orqan olmaq etiba-

rilə parlament qəbul etdiyi qanunların həyata keçirilməsi ilə məşğul olan digər

dövlət hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinə, yəni digər hakimiyyətlərin necə

həyata keçirilməsinə biganə qala bilməz. Ona görə də, parlamentin digər haki-

miyyət orqanlarının, ilk növbədə icra hakimiyyətinin həyata keçirilməsinə nəza-

rət funksiyası xalq hakimiyyətinin real təmin olunması baxımından zəruridir. Bu

funksiya xalq suverenliyinin mahiyyəti və xalq hakimiyyətinin təbiətindən,

qanunvericilik hakimiyyəti orqanının nümayəndəli xarakterindən irəli gəlir.

Beləliklə, müasir parlament xalqın suveren iradəsinin ifadə edən ali

nümayəndəli orqan kimi, qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirir, yəni ən

mühüm ictimai münasibətləri başlıca olaraq qanunların qəbulu yolu ilə

nizamlayır, digər dövlət orqanlarını formalaşdırır və ya onların formalaşdırıl-

masında iştirak edir, icra hakimiyyəti orqanlarının, bəzi hallarda isə digər döv-

lət orqanlarının, habelə bir sıra ali vəzifəli şəxslərin fəaliyyətinə nəzarət edir.

Başqa sözlə, qanunvericilik hakimiyyətinin nümayəndəli xarakteri xal-

qın mandatı əsasında parlamentin qəbul etdiyi qanunların yerinə yetirilməsinə

onun nəzarət etmək hüququnu şərtləndirir. Parlamentin icra hakimiyyəti

orqanlarının fəaliyyətinə nəzarət hüququnun olmaması xalqın iradəsinə əsasla-

nan və onun mənafelərini ifadə edən qanunların qismən, yalnız icra hakimiy-

yətinin maraqlarına uyğun olan hissədə yerinə yetirilməsinə gətirib çıxara

bilər. Bu da öz növbəsində icra hakimiyyətinin xalqın iradəsindən kənara

çıxması və xalq hakimiyyətinin real təmin olunmamağı ilə nəticələnə bilər.

Şərh olunan məsələyə bu baxımdan yanaşmaqla parlament nəzarəti icra

hakimiyyəti üzərində bütün cəmiyyətin ictimai nəzarətinin bir forması kimi də

qiymətləndirilə bilər. Rus alimi B.N.Çiçerin vaxtilə parlament nəzarətini xalq

hakimiyyəti ideyasından irəli gələn ictimai nəzarətin forması kimi şərh edirdi.

Onun fikrincə xalq nümayəndəliyinin dövlətə gətirdiyi fayda ictimai rəyin

sərbəst təzahürü ilə məhdudlaşmır. İctimai rəyin xalqın iradəsinin ifadəsinə

çevrilməsi, vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında iştirakı daha mühümdür.

Hökumət təkcə ictimai rəyi eşitmir, həm də onunla hesablaşır. Bu üsulla

cəmiyyətin dövlət idarəetməsi üzərində həqiqi nəzarəti müəyyən olunur və

belə nəzarət çox faydalıdır. Hakimiyyət onu çəkindirən vasitələrlə daha az üz-

üzə gələrsə, insan təbiəti ilə qırılmaz şəkildə bağlı olan şəxsi baxışlar ictimai

işlərin idarə olunmasında daha asan təzahür edər. İdarə edənlərə nəzarəti

həyata keçirən və hamının maraqlarını təmsil edən məclisin hüquqları bu

bəlaya qarşı ən yaxşı əks vasitədir (18, s. 40-41).

Qeyd etmək lazımdır ki, siyasi-hüquqi ədəbiyyatda parlament nəzarəti-

nin zəruriliyi nəzəri cəhətdən həm də parlamentin aliliyi prinsipi ilə də əlaqə-

ləndirilir. Əsasən XVIII əsrin siyasi-hüquqi doktrinalarında formalaşmış

parlamentin suverenliyi və ya parlamentin aliliyi prinsipi xalq hakimiyyətinin

real təmin olunması, parlamentin nümayəndəli xarakteri və hakimiyyətlərin

bölünməsi nəzəriyyəsi ilə əlaqədardır.

C.Lokk «İdarəetmə haqqında iki traktat» əsərində xalqın iradəsinin ifa-

dəçisi kimi qanunvericilik hakimiyyətinin aliliyini, icra hakimiyyətinin qanun-

vericilik hakimiyyəti qarşısında hesabat verməsi və sonuncunun iradəsi ilə

dəyişdirilə bilməsini siyasi cəhətdən əsaslandıraraq qeyd edirdi ki, öz əsasına

söykənən və öz təbiətinə uyğun fəaliyyət göstərən konstitusion dövlətdə yalnız

bir ali hakimiyyət olmalıdır ki, bu da məhz qanunvericilik hakimiyyətidir,

qalan bütün hakimiyyətlər ona tabe olmalıdır. O, hesab edirdi ki, qanunlar

daimi və sabit qüvvəyə malik olduqları üçün, onların fasiləsiz icra olunmasına

və bu icraya nəzarət olunmasına ehtiyac yaranır; ona görə də qanunların

icrasına nəzarət edən hakimiyyətin daimi mövcudluğu zəruridir (9, 344-347).

Alman filosofu İ.Kanta görə xalqın birləşmiş iradəsini ifadə etdiyi üçün

qanunvericilik hakimiyyətinin aliliyi ideyası qəbul edilməlidir (5, 234).

Parlamentin aliliyi Böyük Britaniyada və parlamentli respublikaların bir

çoxunda geniş yayılmışdır. İngilis hüquq doktrinasına görə parlamentin aliliyi

prinsipinin mahiyyətini xalq tərəfindən seçilən səlahiyyətli nümayəndəli orqan

olmaq etibarilə parlament qanunların yaradılması, təsdiq edilməsi, onlara əlavə

və dəyişikliklər edilməsi, onların ləğv edilməsi, bərpa olunması, şərh edilməsi

məsələlərində suveren, məhdudiyyətsiz və nəzarət edilməz hakimiyyətə malik

olması təşkil edir.

Klassik ingilis hüquqşünas alimi A.V.Daysinin fikrincə parlamentin ali-

liyi prinsipi onu göstərir ki, parlament bütün mümkün qanunları qəbul etmək

və ləğv etmək hüququna malikdir; parlamentin qanunvericilik aktlarını poz-

maq və ya icra etməmək hüququ qanunla heç kim və heç bir təsisat üçün tanın-

mır (3, 29). Digər ingilis alimləri də parlamentin aliliyi prinsipini oxşar şəkildə

izah edirlər. Məsələn, E.Ueyd və Q.Filips hesab edir ki, parlamentin aliliyi

aşağıdakıları nəzərdə tutur:

1) qanunvericiliyin aliliyi (yəni parlamentdən başqa heç kim qanunlar

qəbul etmək hüququna malik olmamalıdır; qanunlar isə öz hüquqi qüvvəsinə

görə hakimiyyət orqanlarının istənilən digər normativ-hüquqi aktlarından üs-

tün olmalıdır);

2) dövlət büdcəsini təsdiq etmək və vergiləri müəyyənləşdirmək hüququ;

3) hökumətin parlament qarşısında kollektiv məsuliyyəti;

4) hakimləri təyin etmək hüququ;

5) rəqabət aparan digər oxşar hakimiyyətin olmaması (15, 70).

Başqa sözlə, parlamentin aliliyi prinsipi parlamentin qeyri-məhdud

qanunvericilik hakimiyyətinə və parlamentin hakimiyyətinə bərabər hər hansı

digər qanunvericilik hakimiyyətinin olmamağına, eyni zamanda parlamentin

ali hakimiyyətini məhdudlaşdıran hüquqi məhdudiyyətlərin yoxluğuna əsasla-

nır. Müasir ingilis tədqiqatçısı P.Bromxedin qeyd etdiyi kimi, qanunvericilik

aktlarının məzmununa münasibətdə heç bir konstitusiya məhdudiyyəti, hər

hansı qanunun qəbuluna heç bir maneə mövcud deyil (2, 199).

Beləliklə, parlamentin aliliyi prinsipinə müasir yanaşmaya görə parla-

ment bütün xalqı təmsil edən ali nümayəndəli orqan kimi heç bir məhdudiyyət

olmadan qanunvericilik hakimiyyətini həyata keçirir, xalqın iradəsini qanun-

vericilik şəklində ifadə edərək ictimai həyatın daha mühüm tərəflərinə aid olan

normaları müəyyən edir, hökuməti formalaşdırır, hökumətin siyasətini müəy-

yən edir və hökumətin parlament qarşısında ciddi siyasi məsuliyyəti əsasında

onun fəaliyyətinə nəzarət edir.

Parlamentin aliliyi prinsipi müasir rus hüquq nəzəriyyəçi alimlərinin

bəziləri tərəfindən parlament (qanunvericilik) hakimiyyətinin aliliyi kimi

qəbul olunur. Məsələn, rus alimi L.İ. Spiridonov hesab edir ki, parlamentarizm

prinsipi ölkədə parlament hakimiyyətinin aliliyini təmin edir; belə ki, yalnız

parlament xalqdan dövlət hakimiyyətinin daşıyıcısı olmaq mandatını əldə edir

(14, 71-72). Hüquqşünas alimlərdən V.N.Xropanyuk və M.N.Marçenko da

onunla eyni mövqedən çıxış edirlər. V.N.Xropanyuka görə qanunvericilik

hakimiyyəti alidir, lakin bu, mütləq xarakter daşımır (17, 84). M.N.Marçenko

hesab edir ki, hakimiyyətlərin bölünməsinin ümumi postulatları arasında

qanunvericilik hakimiyyətin aliliyi xüsusi qeyd olunmalıdır; bu, digər haki-

miyyətlərin nisbi müstəqilliyinə və mövcud fəaliyyət hədlərinə baxmayaraq

daim saxlanılır (10, 306). Azərbaycanın hüquq ədəbiyyatında da qeyd olunur

ki, hakimiyyətlər bölgüsü konsepsiyasına müvafiq olaraq dövlət hakimiyyəti

budaqları arasında birincilik qanunvericilik hakimiyyətə məxsusdur. Hakimiy-

yətin icra və məhkəmə budaqlarının öz fəaliyyət sahəsi olsa da onlar qanunun

adından və onun icrası naminə fəaliyyət göstərirlər (1, 312).

Qanunvericilik hakimiyyətinin aliliyi haqqında danışarkən bir məsələni

qeyd etməyi vacib sayırıq. Qanunvericilik hakimiyyətinin aliliyi heç də onun

digər hakimiyyətlərə nisbətən mütləq üstünlüyü demək deyildir. Hakimiyyət-

lərin bölünməsi nəzəriyyəsi heç bir hakimiyyətin mütləq üstünlüyü fikri ilə bir

araya sığmır; bu nəzəriyyə qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin

bir-birinə münasibətdə bərabərliyinə əsaslanır. Buna görə də, hər hansı bir

hakimiyyətin mütləq üstünlüyünün qəbul edilməsi hakimiyyətlər arasında

tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır ki, bu da qeyd etdiyimiz kimi hakimiy-

yətlərin bölünməsi nəzəriyyəsi ilə ziddiyyət təşkil edir.

Fikrimizcə, qanunvericilik hakimiyyətin aliliyi prinsipini belə başa düş-

mək lazımdır ki, dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi olan xalq tərəfindən

formalaşdırılan nümayəndəli orqan olmaq etibarilə parlament xalqın iradəsinin

ifadə olunmasında və bu iradəyə əsaslanan qərarların qəbul olunmasında digər

hakimiyyət orqanlarına nisbətən üstünlüyə malikdir. Yəni parlamentin aliliyi

ilk növbədə onun qanunvericilik hakimiyyəti həyata keçirməkdə üstün hüquq-

lara malik olması ilə əlaqədardır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, parlamentin aliliyi əsasən ingilis hüquq

doktrinasında və parlamentli respublika idarəetmə formasına malik bir sıra öl-

kələrdə geniş yayılmışdır. Prezidentli və yarımprezidentli respublikaların hü-

quq sistemində bu prinsip ya ümumiyyətlə qəbul olunmur, yaxud da qanunve-

ricilik hakimiyyətinin yalnız parlament tərəfindən həyata keçirilməsi şəklində

qəbul olunur.

Şərh olunanlara əsasən parlamentin (və yaxud qanunvericilik hakimiyyə-

tinin) aliliyi prinsipinin parlament nəzarətinin nəzəri əsası kimi qəbul olun-

masını məqsədəuyğun hesab etmirik. Parlamentin aliliyi prinsipi mahiyyət

etibarilə xalq hakimiyyətindən və qanunverici orqanın nümayəndəli təbiətin-

dən irəli gəldiyi üçün parlament nəzarətini əsaslandırmaq üçün ümumnəzəri

baxımdan müstəqil əhəmiyyətə malik deyil. Fikrimizcə, bu prinsip ümumnəzə-

ri baxımından parlament nəzarətinin xalq hakimiyyətinin təbiəti və parlamen-

tin nümayəndəli (təmsilçi) xarakteri ilə şərtlənməsini bir daha təsdiq edir.

Eyni zamanda ayrı-ayrı ölkələrin hüquq doktrinasında parlamentin aliliyi

prinsipinin qəbul edildiyi və bunun da həmin ölkələrdə parlament nəzarətinin

təşkili və hüquqi nizamlanması xüsusiyyətlərinə müəyyən təsir göstərdiyi

nəzərə alınmalıdır.

Belə ki, parlamentin aliliyi prinsipi qəbul olunan ölkələrdə (qeyd

olunduğu kimi bu ölkələrin sırasına ilk növbədə parlamentli monarxiyalar və

parlamentli respublikalar aiddir) parlament nəzarətinin əhatə dairəsi və həmin

sahədə qanunvericilik hakimiyyəti orqanının səlahiyyətləri daha geniş, həyata

keçirilmə formaları daha müxtəlifdir. Parlamentin aliliyinin qəbul olunmadığı

ölkələrdə isə (buraya ilk növbədə prezidentli və yarımprezidentli respublikalar

aiddir) parlament nəzarətinin əhatə dairəsi, həyata keçirilmə formaları və bu

sahədə parlamentin səlahiyyətləri nisbətən məhdud xarakter daşıyır. Başqa

sözlə, parlament nəzarətinin əhatə dairəsi və təsiri idarəetmə formasından və

dövlət hakimiyyətinin təşkili mexanizmdən asılı olaraq müxtəlif ola bilər.

Parlament nəzarətinin zəruriliyi nəzəri baxımdan həmçinin hakimiyyət-

lərin bölünməsi prinsipinin müddəaları ilə də şərtlənir. Hakimiyyətlərin bölün-

məsi ideyası öz ilkin köklərini antik dövrlərdən götürür. Təbii-hüquq nəzəriy-

yələrinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq hakimiyyətlərin bölünməsi ide-

yası da xeyli inkişaf etdirilmiş və mükəmməl hüquqi-siyasi təlim kimi forma-

laşmışdır. Hakimiyyətlərin bölünməsinin müasir nəzəriyyəsinin əsasları

C.Lokk və Ş.Monteskye tərəfindən qoyulmuşdur.

C.Lokk hesab edirdi ki, əsas insan hüquqlarının təmin edilməsi məqsə-

dilə siyasi hakimiyyəti məhdudlaşdırmaq və müəyyən çərçivəyə salmaq

lazımdır ki, buna da nail olmağın mühüm vasitələrindən biri hakimiyyətlərin

bölünməsidir, yəni icra hakimiyyəti qanunvericilik hakimiyyətindən ayrılmalı,

qanunvericilərin özləri isə müəyyən etdikləri qanunlara tabe olmalıdırlar. Daha

sonra o, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin qarşılıqlı əlaqə və

təsiri prinsiplərini hazırlamış və hakimiyyətlərin bölünməsi mexanizmində

qanunvericilik hakimiyyətinə üstünlük vermişdir; qalan hakimiyyətlər qanun-

vericilik hakimiyyətinə münasibətdə tabe vəziyyətdədirlər, lakin passiv olma-

yıb ona aktiv təsir göstərirlər.

Ş.Monteskye isə hakimiyyətlərin bölünməsi mexanizmində qarşılıqlı

tarazlaşdırma və çəkindirmə sisteminin müəyyən edilməsini məntiqi cəhətdən

tamamlayaraq başa çatdırmışdır. O, hesab edirdi ki, hakimiyyətlər özlərinə

məxsus hüquqi vasitələrlə dövlət vəzifələrini müstəqil həll etməli, hansısa bir

idarə tərəfindən ali hakimiyyət səlahiyyətlərinin mənimsənilməsi imkanını

aradan qaldıraraq bir-birini tarazlaşdırmaları üçün onların qarşılıqlı münasibət-

ləri dəqiq müəyyən edilməlidir. Belə ki, … hökumət idarəetmə fəaliyyəti ilə

bağlı parlamentə hesabat verməli, qanunverici orqan qanunların icrasına nəza-

rət etməlidir.

Göründüyü kimi, klassik yanaşmaya görə, hakimiyyətlərin bölünməsi

prinsipi ona əsaslanır ki, dövlətin normal fəaliyyət prosesini təmin etmək üçün

bir-birinə münasibətdə nisbi müstəqilliyə malik olan 3 hakimiyyət mövcud

olmalıdır – qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri. Bu hakimiyyətlər

biri digərinə tabe olmayıb bərabərdirlər və heç bir hakimiyyət mütləq

üstünlüyə malik deyil. Hər üç hakimiyyət eyni bir mərkəzdən idarə oluna

bilməz və onların hər biri dövlətin ayrıca strukturları vasitəsilə həyata

keçirilməlidir. Belə ki, qanunvericilik hakimiyyətini xalq tərəfindən seçilən

parlament, icra hakimiyyətini hökumət, məhkəmə hakimiyyətini isə müstəqil

məhkəmələrlə həyata keçirməlidir. Hər üç hakimiyyət öz səlahiyyətləri

çərçivəsində müstəqildir qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir. Qanunvericilik,

icra və məhkəmə hakimiyyətləri hüquqla məhdudlaşır və hər hansı hakimiyyə-

tin özbaşınalıqlarının və qanunsuz hərəkətlərinin qarşısının alınması üçün on-

lar arasında qarşılıqlı tarazlaşdırma və çəkindirmə sistemi mövcud olmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi dövlət haki-

miyyətinin mahiyyəti, onun təşkilinin üsul və formaları, dövlət orqanlarının

qarşılıqlı təsir mexanizmi, siyasi sistemin fəaliyyəti haqqında təlimin hazırlan-

masına, suverenlik, demokratiya, xalq nümayəndəliyi, parlamentarizm proble-

mi və konstitusiya hüququnun digər prinsipial məsələlərinin tədqiqinə böyük

təsir göstərmişdir. Bu prinsip dövlət-hüquqi təcrübə baxımından ilk dəfə ABŞ

Konstitusiyasında tətbiq olunmuşdur. Müasir dövrdə hakimiyyətlərin bölün-

məsi bir sıra konstitusiyalarda bilavasitə təsbit olunur, əksər dövlətlərdə isə

dövlət hakimiyyətinin təşkilinin əsas prinsipi kimi götürülür. Lakin hər bir

dövlətdə bu prinsipin tətbiqinin müəyyən özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.

Alman tədqiqatçısı Hessenin qeyd etdiyi kimi, hakimiyyətlərin bölünməsi

prinsipi heç bir yerdə təmiz şəkildə tətbiq edilməmişdir (16, 276-277).

Bütövlükdə hakimiyyətlərin bölünməsi müasir demokratik dövlətin mü-

hüm əlamətlərindən olub qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin

bir əldə cəmləşməsi, bir mərkəzdən idarə olunmasını istisna edir, müxtəlif

dövlət orqanlarının funksiya, səlahiyyət və məsuliyyətlərini dəqiq müəyyən

etmək, dövlət orqanlarının konstitusiya əsasında bir-birlərinə nəzarət imkanla-

rını təmin etmək və hakimiyyətdən sui-istifadə ilə səmərəli mübarizə aparmaq

zərurəti ilə şərtlənir (13, 16)

Bu baxımdan yanaşdıqda hakimiyyətlər bölgüsü prinsipi obyektiv olaraq

nümayəndəli qanunvericilik hakimiyyət orqanının icra hakimiyyəti üzərində

nəzarəti həyata keçirmək funksiyasını şərtləndirir. Yəni qanunvericilik

hakimiyyətini həyata keçirən parlament xalq təmsilçiliyi (nümayəndəliyi)

əsasında formalaşdığı üçün həm də icra hakimiyyətini tarazlaşdıran və çəkin-

dirən başlıca vasitə kimi fəaliyyət göstərməli, bunun üçün zəruri olan hüquqi

mexanizm və səlahiyyətlərə malik olmalıdır. İcra hakimiyyətinin tarazlaşdır-

maq və çəkindirmək sahəsində parlamentin əsas vasitəsi isə nəzarət

fəaliyyətidir. Məhz nəzarət fəaliyyətinin köməyi ilə parlament icra hakimiyyəti

orqanlarını qanunsuz hərəkətlərdən çəkindirir və son nəticədə qanunvericilik

və icra hakimiyyətləri arasında tarazlıq əldə olunur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hakimiyyətlər bölgüsü prinsipi parlament

nəzarətinin müəyyən hüdudlar daxilində həyata keçirilməsini şərtləndirir. Yəni

parlament nəzarəti qeyri-məhdud xarakter daşımır və yalnız müəyyən hüdud-

larda həyata keçirilə bilər. Parlament nəzarətinin həyata keçirilməsinin hüdud-

ları ilk növbədə icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətləri ilə

məhdudlaşır ki, qanunvericilik hakimiyyəti heç bir halda həmin səlahiyyətlərə

müdaxilə edə bilməz.

Parlament nəzarətinin mahiyyətinə aid müasir elmi ədəbiyyatda nəzəri

cəhətdən parlament nəzarətini şərtləndirən başqa bir amil haqqında da qeyd

olunur. Hesab olunur ki, parlament nəzarəti həmçinin qanunvericilik hakimiy-

yətinin özünümüdafiə xüsusiyyətlərindən irəli gəlir (8).

Fikrimizcə, parlament nəzarətinin nəzəri əsaslarına dair sonuncu fikir

mübahisəli xarakter daşıyır. Belə ki, doğrudan da hər bir hakimiyyət özünü-

müdafiə mexanizminə malikdir və bu mexanizm müəyyən səlahiyyətlər vasitə-

silə reallaşır. Həmin mexanizm və onları reallaşdıran səlahiyyətlər digər haki-

miyyətlərin sui-istifadəsinin və müdaxiləsinin qarşısını almağa yönəldilib.

Parlament nəzarəti özünümüdafiə sahəsində qanunvericilik hakimiyyət orqanı-

nın imkanında olan əsas hüquqi mexanizmdir. Qanunvericilik hakimiyyət

orqanı ilk növbədə parlament nəzarətinin vasitəsilə özünü icra hakimiyyətinin

onun səlahiyyətlərinə müdaxiləsindən və sui-istifadəsindən qoruya bilir. Həm

də bu zaman parlament nəzarətinin gedişində hər hansı pozuntu, sui-istifadə və

müdaxilə halları, habelə belə hallara yol aça biləcək başqa amillər aşkara

çıxarıldıqda digər müdafiə mexanizmləri də işə düşə bilər.

Lakin hakimiyyətlərin bölünməsi kontekstindən yanaşdıqda hakimiyyət-

lərin özünümüdafiə mexanizmləri və həmin mexanizmləri reallaşdırmaq üçün

zəruri olan səlahiyyətlər qarşılıqlı tarazlaşdırma və çəkindirmə vasitələrindən

başqa bir şey deyil. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qanunvericilik hakimiyyət

məhz parlament nəzarəti vasitəsilə icra hakimiyyətini tarazlaşdırır, onu qanun-

suz hərəkətlərdən və sui-istifadə hallarından çəkindirir və bununla da özünü-

müdafiəni həyata keçirir. Yəni qanunvericilik hakimiyyətin özünümüdafiə

xüsusiyyəti müstəqil şəkildə deyil, hakimiyyətlərin bölünməsi çərçivəsində,

qarşılıqlı tarazlaşdırma və çəkindirmə mexanizmləri vasitəsilə reallaşır. Ona

görə də özünümüdafiə xüsusiyyətinin parlament nəzarətinin müstəqil nəzəri

əsası kimi qəbul olunması məqsədəuyğun hesab oluna bilməz.

Beləliklə, yuxarıda şərh olunanları ümumiləşdirərək aşağıdakıları qeyd

etmək olar:

Birincisi, parlament nəzarətinin nəzəri əsaslarını xalq hakimiyyəti

konsepsiyası, bundan irəli gələn parlamentin nümayəndəli (təmsilçi) xarakteri

və hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi təşkil edir. Məhz xalq hakimiyyətinin

və hakimiyyətlər bölünməsinin real tətbiqi parlament nəzarətinin mahiyyətinin

və köklərinin araşdırılması üçün kifayət qədər nəzəri əsaslar yaradır. Başqa

sözlə, parlament nəzarətinin mahiyyəti və əhəmiyyəti ilk növbədə xalq

hakimiyyəti və hakimiyyətlər bölgüsü prinsipi vasitəsilə izah oluna bilər. Bu

baxımdan parlament nəzarəti mahiyyət etibarilə icra hakimiyyəti üzərində

bütün cəmiyyətin ictimai nəzarətinin forması, icra hakimiyyətinin fəaliyyətin-

də aşkarlığının təmin edilmə üsullarından biri, onu siyasi məsuliyyətsizlikdən,

qanunsuz və ölçülüb-biçilməmiş hərəkətlərdən çəkindirən başlıca tarazlaşdırıcı

vasitə kimi çıxış edir.

İkincisi, xalq hakimiyyəti və hakimiyyətlərin bölünməsi ilə şərtlənən

parlament nəzarəti eyni zamanda onlara və ümumiyyətlə bütün dövlət

mexanizminin demokratikliyinin səviyyəsinə də əks təsir göstərə bilir. Parla-

ment nəzarətinin bütövlükdə dövlət mexanizminin demokratikliyinin səviyyə-

sinə təsiri hər şeydən əvvəl belə bir amillə müəyyən olunur ki, nümayəndəli

hakimiyyət orqanı tərəfindən icra hakimiyyətinin fəaliyyətinə daimi və təsirli

nəzarətin həyata keçirilməsi icra hakimiyyəti orqanlarının öz hərəkətlərinə

görə məsuliyyət hissini artırır və bununla da onların işinin keyfiyyətcə

yaxşılaşmasına gətirib çıxarır. İcra hakimiyyəti orqanlarının öz funksiyalarını

layiqincə həyata keçirmələri, vəzifələrini məsuliyyətlə yerinə yetirmələri və

qanunları lazımi qaydada icra etmələri isə öz növbəsində demokratiyanın daha

da möhkəmlənməsinə, xalq hakimiyyətinin real təmin olunmasına, siyasi

proseslərdə və dövlətin idarə olunmasında xalqın öz rolunu daha dərindən dərk

etməsinə, dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsinə və qərarların qəbuluna

təsir imkanlarının artmasına səbəb olur.

Üçüncüsü, parlament nəzarətinin həyata keçirilmə hüdudları hakimiyyət-

lərin bölünməsi prinsipinin tələbləri ilə məhdudlaşır. Yəni qanunverici orqan

parlament nəzarətini həyata keçirərkən icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanla-

rının səlahiyyətlərinə müdaxilə və ya onları əvəz edə bilməz. Parlament nəza-

rətinin inkişaf səviyyəsi və səmərəliliyi isə idarəetmə formasından, bütün döv-

lət mexanizminin demokratikliyinin səviyyəsindən, nümayəndəli hakimiyyət

orqanlarının dövlətin hüquq sistemindəki yeri və rolundan, habelə vətəndaş

cəmiyyətinin inkişafından birbaşa asılıdır. Belə ki, parlamentli respublikalarda

nümayəndəli qanunverici orqanın icra hakimiyyətinin fəaliyyətinə nəzarəti öz-

özlüyündə prezidentli respublikalara nisbətən daha təbii və səmərəli prosesdir.

Buna görə də prezidentli respublikalarda güclü parlament nəzarətinin olması

parlamentli respublikalara nisbətən daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

ƏDƏBİYYAT

1. Şükürov N.H. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi qanunverici orqan kimi //

Beynəlxalq hüquq və inteqrasiya problemləri. Elmi-analitik və praktiki jurnal, Bakı, 2007,

№2 (10), s. 32-40

2. Бромхед П. Эволюция британской конституции. М.: Просвещение, 1978, 318 c.

3. Дайси А. Основы государственного права Англии. С.-Петербургь; 1891, 281 c.

4. Дюги Л. Конституционное право. М., 1908

5. Кант И. Сочинения. В 6-т и т. т.IV, Ч .2, М.: Просвещение, 1965, 262 c.

6. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. Учебник. М.: СПАРК,

2002, 193 c.

7. Конституционное (государственное) право зарубежных стран.Общая часть:

Учебник для вузов / Рук. авт. колл. отв. ред. Б.А.Страшун. М.: СПАРК, 2005, 321 c.

8. Корнилаева А.А. Теория парламентского контроля в контексте принципа разделе-

ния властей. Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Уфа, 2002

9. Локк Дж. Сочинения. В 3 т., Т. 3. М.: Заруб. лит-ра, 1988

10. Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права: Учебник. М.: Юрист, 2006, 215 c.

11. Монтескье Ш. Избранные произведения. М.: Заруб. лит-ра. 1955, 312 c.

12. Руссо Ж.-Ж. Об общественном договоре. М.: Заруб. лит-ра, 1938, 185 c.

13. Современный парламент: теория, мировой опыт, российская практика. М.: СПАРК,

2005, 182 c.

14. Спиридонов Л.И. Теория государства и права. М.: Наука, 1996, 218 c.

15. Уэйд Е., Филипс Г. Конституционное право. М.: Наука, 1950, 186 c.

16. Хессе К. Основы конституционного строя ФРГ.М.: Просвещение, 1981

17. Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М.: Наука, 2001, c. 401

18. Чичерин Б.Н. О народном представительстве. – М.: Наука, 1899, 216 c.

О ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ОСНОВАХ ПАРЛАМЕНТСКОГО КОНТРОЛЯ

Г.С.АЛИБЕЙЛИ

РЕЗЮМЕ

В статье подчеркивается, что парламентский контроль теоретически исходит из

идеи народовластия и принципа разделение властей. Парламент как законодательный

орган формируется на основе народного представительства и, поэтому должен

действовать как противовес, сдерживающий и уравновешивающий исполнительной

власти, имеющий в своем распоряжении необходимые юридические механизмы и

полномочия.

Ключевые слова: законодательная власть, исполнительная власть, парла-

ментский контроль, народовластие, народное представительство, разделение властей

ON THE THEORETICAL BASIS OF THE PARLIAMENTARY CONTROL

G.S.ALIBAYLI

SUMMARY

The article stresses that parliamentary control is theoretically based on the idea of

democracy and the principle of separation of powers. The parliament as a legislative body is

formed on the basis of popular representation, and therefore must act as a counterweight

checking and balancing executive power that has at its disposal the necessary legal

mechanisms and powers.

Keywords: legislative power, executive power, parliamentary control, democracy,

separation of powers, popular representation

Yüklə 87,07 Kb.

Dostları ilə paylaş: