7
I FƏS L. Xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsinin nəzəri-metodoloji
ə
sasları.
1.1 XTƏ-nin yaranmasının zərurəti və onun tənzimlənməsinin əsas
metodları.
Dünya ölkələrinin əsrlər boyu bir-birilə iqtisadi əlaqələr yaratmaq üçün
istifadə etdiyi ən çevik və ən-ənəvi mexanizm xarici ticarət olmuşdur. Hər bir
ölkənin iqtisadi nailiyyəti onun xarici ticarətinə əsaslanır.
Xarici ticarə t - milli təsərrüfatlar arasında əmtəə və xidmətlərlə
mübadilədir. Başqa sözlə, xarici ticarət müxtəlif ölkələrin satıcıları və alıcıları
arasında əmək məhsulları (əmtəə və xidmətlər) ilə mübadilə sistemidir.
Xarici ticarət əlaqələri istər ayrı-ayrı ölkələrdə, istərsə də dünya miqyasında
ictimai həyatın ayrılmaz ve mühüm tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Bu ölkələrin
ə
mtəələrə tələb ve onların istehsal bacarığı fərqindən yaranır. Yəni bir ölkə hər
hansısa bir əmtəəni ölkəsindəki tələbdən daha artıq istehsal edir və nəticədə onu
beynəlxalq ticarət vasitəsilə dünya bazarına çıxardır. Dünya bazarı isə bu
məhsula ehtiyacı olan ölkələrə məhsulu əmtəə şəklində təklif edir. Bəzən isə
hansısa ölkə müəyyən məhsula görə ixtisaslaşıbsa o məhsuldan daha artıq
istehsal edir ve dünya bazarına əmtəə şəklində çıxardır. Çıxartdığı əmtəəni isə
ehtiyacı olan məhsula dəyişir.
Xarici ticarət əksər dövlətlərin iqtisadi siyasətinin həlledici amillərindən
birinə çevrilmişdir. Xarici ticarətsiz iqtisadi böhranlardan çıxmaq, iqtisadi
inkişafı təmin etmək, bazar iqtisadiyyatına keçmək, dünya iqtisadiyyatına
inteqrasiya etmək mümkün deyildir. Xarici ticarət fəaliyyəti strategiyasında
milli maraqların qorunmasında xarici ticarətin əsaslandırılmış istiqamətinin
seçilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Xarici ticarət dünya dövlətləri arasında yaranan beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin ən əsas forması olub, geniş bir struktura malikdir. Xarici ticarət
idarəetmə, maliyyə, kredit, qiymət, informasiya, kommersiya və s. kimi
8
strukturları özündə birləşdirir. Xarici ticarət qlobal, regional, institutsional və
funksional xüsusiyyətlərə malik tədavül sferasıdır.
Xarici ticarəti şərtləndirən amillər aşağıdakılardan ibarətdir:
• yerli istehsalın kifayət etməməsi;
• müxtəlif ölkələrdə fərqli əmtəələr istehsalı;
• əmtəələrin qiymətinin beynəlxalq miqyasda fərqlənməsi.
Müasir dövrdə dünyanın bir sıra ölkələrinin bazar iqtisadiyyatı sisteminə
keçməsi beynəlxalq ticarətin genişlənməsi üçün perspektivlər açır. Belə ki, gənc
dövlətlərin milli iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı yalnız daxili
imkanlarla deyil, əhəmiyyətli dərəcədə xarici amillərlə - beynəlxalq iqtisadi
ə
laqələrin bütün formalarından, xüsusilə xarici ticarət əlaqələrindən daha geniş
və səmərəli istifadə edilməsilə bağlıdır.
Xarici ticarət özündə idxal və ixrac əməliyyatlarını birləşdirir. Xarici
ticarət ixracdan, yəni əmtəə və xidmətlər göndərilməsindən və idxaldan, yəni
ə
mtəə və xidmətlər gətirilməsindən ibarətdir.
Xarici ticarət daha çox inkişaf etmiş ölkələr üçün əlavə gəlir götürmək
mənbəyidir. Belə ki, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrə əmtəə və
xidmətlər nisbətən yüksək qiymətlə satılır, bu ölkələrdən isə xammal aşağı
qiymətlə alınır. Beləliklə də, külli miqdarda qazanc əldə edilir.
Dövlətlər nə üçün ticarət edir? Bu sualın cavabını hər şeydən əvvəl
BƏB-i şərtləndirən amillərdə axtarmaq lazımdır. Bu ölkələr arasında iqtisadi
ehtiyatlar qeyri-bərabər bölünmüşdür. Başqa sözlə iqtisadi ehtiyatlarla təmin
olunma və iqtisadi potensial baxımından ölkələr bir-birindən ciddi surətdə
fərqlənirlər. Yəni, bir ölkənin torpağı bol ola bilər, digərinin işçi qüvvəsi.
Müxtəlif ölkələr kapital, neft, mineral ehtiyatlar üzrə ixtisaslaşmasına, əmək və
tropik iqlim kimi digər faktorlara müxtəlif dərəcədə malik olmasina görə
fərqlənirlər. Məsələn, Yaponiya yaxşı təhsil görmüş işçi qüvvəsinə malikdir,
burada ixtisaslı əmək bol olduğu üçün ucuzdur. Ona görə Yaponiya elm
tutumlu məhsulları səmərəli istehsal etmək qabiliyyətinə malikdir. Avstraliya
isə, əksinə geniş torpaq sahələrinə malikdir, ancaq işçi qüvvəsi və kapital
9
çatışmazlığı var. Ona görə də bu ölkə buğda, yun, ət kimi “torpaqtutumlu”
mallar istehsal edə bilər.
Ə
gər xarici ticarət əlaqələri olmasaydı əksər ölkələr müəyyən
məhsullarsız qalardılar. Məsələn, Islandiyanın kömürü yoxdur, Britaniyanın
qızıl və alüminiumu, Isvecin isə nefti yoxdur.
Ölkənin özünün istehsalı üçün əlverişli mövqedə olmasına baxmayaraq,
ə
mtəəni ölkələr arasında hərəkət etdirən nisbi qiymətlərdəki fərqlərdir. Böyük
daxili tələb və beləliklə də nisbətən yüksək qiymət ölkənin bu əmtəənin
idxalçısı olması deməkdir.
Xarici ticarət əlaqələri rəqabəti artırır və istehsalın effektivliyinin
artmasina təkan verir. Xarici ticarət əlaqələri ölkələr arasında mənfəətli siyasi
ə
laqələrin yaradilmasına təkan verir.
B M-in əsas formalarından biri olan xarici ticarətin ilk işartıları hələ
quldarlıq dövründə müşahidə edilməyə başlanmışdır. Buna görə də o B M-in
tarixən birinci və hazırda ən inkişaf etmiş forması sayılır. Xarici ticarət
ə
laqələrinin formalaşması qədim tarixə malikdir. XV-XVIII əsrlərdə məhsuldar
qüvvələrin inkişafı artıq xarici ticarət əlaqələrinin inkişafının labüdlüyünü
meydana çıxartdı. ri maşınlı sənayenin meydana gəməsi, daxili bazarın
genişlənməsi, əmtəə və xidmətlərin tədavülü milli bazarlar hüdudundan kənara
çıxır, dünya bazarı formalaşır və bu da xarici ticarət əlaqələrinin inkişafını daha
da gücləndirirdi.
XVIII əsrin ikinci yarısına qədər xarici ticarətin əsaslı elmi
araşdırılmasına rast gəlinmir. Həmin müddətə qədər müxtəlif nəzəriyyələrdə
xarici ticarət anlayışına ötəri surətdə toxunulurdu. Iqtisadi ədəbiyyatlarda xarici
ticarətin ilk dəfə elmi cəhətdən sistematik surətdə araşdırıldığı əsər kimi bir
qayda olaraq klassik iqtisadi nəzəriyyənin banisi Adam Smitin “Xalqların
sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında traktat” (1776) əsəri göstərilir. Həmin
dövrdən ötən iki əsr yarımlıq müddət ərzində beynəlxalq ticarət nəzəriyyələri
ciddi bir təkamülə məruz qalmışlar.
Dostları ilə paylaş: |