19
Müasir dövrdə beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında ölkələr arasında xarici
ticarət əlaqələrinin rolu xeyli artmışdır. Bu ondan irəli gəlir ki, tarixən ərazi və
iqtisadi potensial cəhətdən dünya ölkələri müqayisəli üstünlük prinsipi əsasında
öz inkişafını təmin edirlər. Hər bir ölkənin müqayisəli üstünlük prinsipi onun
digər ölkələrlə faydalı ticarət əlaqələrinin qurulmasına lazımi şərait yaradır.
Xarici ticarət əlaqələri ölkələr arasında çoxlu məhsul axınını özündə əks etdirir.
Ə
mtəələrin alqı-satqı əməliyyatlarının həyata keçirildiyi, möhkəm, müntəzəm
xarakter daşıyan dünya əmtəə bazarları məhz belə şəraitdə qərarlaşır.
Ölkənin BƏB-də iştirakını müəyyən edən amillər:
• Ölkələr arasındakı təbii-coğrafi fərqlər:
• təbii-iqlim şəraiti
• təbii resurslar
• ərazinin miqyası
• əhalinin sayı
• ölkənin iqtisadi-coğrafi mövqeyi
Ölkələrin sosial-iqtisadi xüsusiyyətləri:
• ölkənin dünya iqtisadiyyatında yeri
• tarixi inkişafın, istehsal ənənələrinin və xarici iqtisadi əlaqə ənənələrinin
xüsusiyyətləri
• iqtisadiyyatın və elmi-texniki inkişafın mövcud səviyyəsi
• təsərrüfat tipi
• xarici əlaqələrin qanunvericilik bazası
BƏB-də iştirak etməklə hər bir ölkə müəyyən iqtisadi maraq, mənfəət güdür.
Bu zaman əsas üstünlüklər aşağıdakılar hesab olunur:
20
xrac edilən əmtəə və xidmətlərin beynəlxalq və daxili qiymətləri arasında
fərqdən əldə olunan üstünlük.
Daha ucuz idxaldan istifadə etməklə milli istehsaldan imtinanın daxili
xərclərin qənaətinə gətirib çıxarması.
Ölkələrin dünya miqyasında iqtisadi əməkdaşlığı beynəlxalq əmək
bölgüsü vasitəsilə inkişaf edərək möhkəmlənmək yolunu tutmuşdu.
Beynəlxalq əmək bölgüsü ölkələr arasında ticarət və kapital ixracının,
kreditlər verilməsinin, elmi-texniki əməkdaşlığın genişlənməsinə əsaslanır. Bu
səbəbdən beynəlxalq əmək bölgüsü dünya bazarı inkişafının obyektiv əsasını
təşkil edir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsi dünya
miqyasında məhsuldar qüvvələrin inkişafına zəmin yaradır. Beynəlxalq əmək
bölgüsü ölkələr arasında ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsi kimi bilinir.
Müəyyən istehsal prosesləri və məhsullar ölkələrin ixtisaslaşdırılmasına,
məhsulların və istehsal təcrübəsinin qarşılıqlı formada mübadiləsinə əsaslanır.
Beynəlxalq əmək bölgüsünün sıx şəkildə bağlı olduğu amillərə elmi-
texniki və sosial-iqtisadi amillər aid olunur. Həmçinin təbii sərvətlərin
bölgüsündə olan fərq dövlətlər arasında əmək bölgüsünün ilkin şərtləridir.
Başlıca şərt kimi isə torpaq-iqlim şərti nəzərə alınır.
Ə
mək ehtiyyatları, istehsalın tarixi inkişaf ənənələri, ölkələrin çoğrafi
vəziyyəti də beynəlxalq əmək bölgüsündə mühüm rola malikdir.
Beynəlxalq əmək bölgüsü dünya təsərrüfatı sisteminin yaranmasında
birləşdirici bir halqa kimi mühüm rola malikdir. Xarici ticarət əlaqələrini həyata
keçirən zaman hər bir dövlət çalışır ki, ixrac edilən əmtəə və xidmətlərin
beynəlmiləl dəyərləri ilə milli dəyərləri arasındakı fərq əlverişli fayda gətirsin.
Dünya ölkələri belə bir prinsipi də əsas götürürlər ki, əgər istehsal baha başa
gələrsə ölkəyə lazım olan məhsullar və xidmətlər istehsalından imtina yolu ilə
qənaətə nail olmaq və xaricdən idxal vasitəsilə ucuz məhsul əldə etmək olar.
Hər bir ölkə istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə cəhd göstərir. Bu
isə istehsalın beynəlxalq aləmdə ixtisaslaşması və kooperasiyalaşdırılması ilə
21
sıx surətdə bağlıdır. Istehsalın ixtisaslaşdırılması və kooperasiyalaşdırılması
BƏB-in ən mühüm formaları və onun əsas elementləridir.
Beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişafı gedişatında beynəlxalq miqyasda
ixtisaslaşma və kooporasiyalaşma nisbətən üstünlük təşkil edir. Beynəlxalq
kooperasiyalaşma və beynəlxalq ixtisaslaşma beynəlxalq əmək bölgüsünün bir
forması olmaqla onun daxili məzmununu əks etdirir. Müəyyən növ məhsulun
istehsalı və bir sahə ya bir müəssisədə cəmləşməsi beynəlxalq ixtisaslaşmaya
aid edilir.
Buna misal kimi bəzi ölkələrin müəyyən sahə üzrə ixtisaslaşmasını
göstərmək olar: Azərbaycan neft istehsalı üzrə, Türkiyə turizm və yüngül
sanaye, Cənubi Afrika almaz çıxarılması, Yaponiya texnologiya sahəsində və s.
Ümumilikdə götürdükdə ixtisaslaşma özü bir neçə sahələr üzrə reallaşır.
Bunlara: əşya üzrə ixtisaslaşma (yəni hazır məhsul istehsalı); detal-hissə üzrə
ixtisaslaşma (məhsulun ayrı-ayrı hissələri detalları); mərhələ üzrə, yaxud
texnoloji ixtisaslaşma (istehsal prossesinin ayrı-ayrı mərhələlərinin ayrılması,
texnoloji prosseslər, yığmaq, rəngləmək təmin etmə və s.) aid edilir.
Zamanın tələblərinə uyğun olaraq hazırkı dövrdə ixtisaslaşma
avtomatlaşdırma və mexanikləşdirmə vasitələri, elektron hesablama maşınları,
tənzimlənmə və idarəetmə qurğularının hazırlanması və kompyuter
proqramlaşdırması kimi sahələrdə daha sürətlə inkişaf edir.
Bu beynəlxalq ixtisaslaşmalar ixtisas sahələri və ərazi istiqamətində
aparılır. stehsal sahələri üzrə ixtisaslaşmaya gəldikdə isə o, sahələr arası olan
ixtisaslaşma, sahələr daxili ixtisaslaşmaya bölünür. Ərazi formasında olan
beynəlxalq ixtisaslaşmada dünya bazarı üçün məhsul və yaxud əmtəələr
hansısa qrup ölkə və birliklər tərəfindən istehsal olunur. stehsalın beynəlxalq
ixtisaslaşması dinamik xüsusiyyətlərə malik beynəlxalq əmək bölgüsü kimi
qəbul olunub.
Digər bir formada olan beynəlxalq əmək bölgüsünə istehsalın beynəlxalq
kooperasiyalaşması aid edilir. Kooperasiyalaşma termini ilk növbədə ayrıca