Microsoft Word Tanr?verdi ?
Yüklə 61,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Koroğlu”nun şeir dili
- Язизхан Танрыверди 246 “Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın qrammatik səviyyədə təzahürü
- Şəkilçilərin ixtisarı.
- Язизхан Танрыверди 248 Sözlərin ixtisarı.
- Язизхан Танрыверди 250 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
- Язизхан Танрыверди 254 B A Ş L I Q L A R “Korğoli”nun tədqiqində yeni mərhələ
- Язизхан Танрыверди 256
“Koroğlu”nun şeir dili 245 məcazların əksəriyyəti məhz Koroğlu obrazı ilə bağlıdır; poetik siqlətli bu məcazların hər biri eposun baş qəhrəmanı Koroğlunun hiss və həyəcanları, düşüncəsi, hərəkət trayektoriyası barədə dolğun təəssürat yaradır; bu məcazlar qəhrəman Koroğlunun ərənliyini, igidliyini, bir obraz kimi bənzərsizliyini müxtəlif bucaqlardan təsdiq edir. Məsələn, belə: – epitetlər prizmasından yanaşdıqda Koroğlu qoçdur, dəlidir, daha doğrusu, dəlilər dəlisidir; – təşbehlər və metaforalar prizmasından yanaşdıqda Koroğlu laçındır, aslandır, ada pələngidir; – metonimiyalar prizmasından yanaşdıqda Koroğlu paşalara qan udduran, Çənlibeldə şadlıq məclisləri qurub saz çalan bir qəhrəmandır; – mübaliğələr prizmasından yanaşdıqda Koroğlu dağları-daşları yaran, düşmən ordusunun qabağında tək duran bir igiddir; – antitezalar prizmasından yanaşdıqda Koroğlu məhz aslandır, pələngdir... Eyni semantik yuvada birləşən bu cür çoxsaylı məcazlar bir daha sübut edir ki, qəhrəman Koroğlunun obrazı şeir parçalarında da sənətkarlıqla yaradılıb. Hətta mübaliğəsiz deyirik ki, bu məcazların bir qismi elə yaradılıb, elə təqdim olunub ki, onları bəzən məcazi deyil, elə həqiqi mənada qəbul etməli olursan. Bu isə sözün qüdrətidir, “Koroğlu” eposunun bənzərsizliyidir. Язизхан Танрыверди 246 “Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın qrammatik səviyyədə təzahürü Şeir dilində obrazlılığın qrammatik səviyyədə təzahürü dedikdə, ilk növbədə, inversiya və ellipsis yada düşür. Bu mənada “Koroğlu”nun şeir dilinə inversiya və ellipsis prizmasından yanaşma maraqlı nəticələr söylə- məyə imkan verə bilər. Ümumən ədəbiyyatımızda olduğu kimi, “Kor- oğlu”dakı şeir parçalarında da mübtəda ilə xəbərin yer dəyişməsinə (inversiyasına) daha çox rast gəlinir: Çoxdur Koroğlunun yaşı; Qardı Çənlibelin başı... Bir sıra şeirlərdə inversiya ilə işlənmiş xəbərlərlə zəngin qafiyələrin yaradılmasına təsadüf olunur: Döşdü Bayazid yolları Beşdi Bayazid yolları Daşdı Bəyazid yolları Qaşdı Bayazid yolları Qışdı Bayazid yolları Leşdi Bayazid yolları “Eyvaz, atı yaxşı saxla” gəraylısından götürdüyü- müz bu nümunələrin poetik səslənməsi birbaşa inversiya ilə bağlıdır. “Koroğlu”nun şeir dilində bir sıra frazeoloji vahid- lərin inversiya ilə işlənməsi də diqqətçəkən məsələlər- dəndir: “Koroğlu”nun şeir dili 247 başına dönmək (dönüm başına). “Koroğluyam,oğul dönüm başına”; sözünü yerə salmaq (yerə salma sözüm). “...Yerə salma sözüm qəssab //Qoy aparım mən Eyvazı”; yurdunu dar eyləmək. “Müxənnət olubdu qaba- ğımda xar // Xotkara yurdunu eyləmişəm dar”; başına daş düşmək. “Daş düşən başına, ömrü bad olu...”; qana susamaq (susamaq qana). “Susayaram qana, Nigar!”... Bəllidir ki, ellipsis daha çox üç ixtisar formasını əhatə edir: şəkilçilərin ellipsisi, sözlərin ellipsisi, baş cümlənin ellipsisi. “Koroğlu”nun şeir dili bunların hər üçündən bəhs etməyə imkan verir: Şəkilçilərin ixtisarı. -dır 4 xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı. “...Alnın açıq, üzün gülər // Nə şirindir suyun Eyvaz”. Bu nümunədə işlənmiş “alnın açıq” xəbərində -dır şəkilçisi ixtisar olunub ki, bu da sonrakı cümlədə inversiya ilə işlənmiş “şirindir” xəbərinə görə bərpa oluna bilir: Alnın açıqdır...; “Bizim ellər yerindəmi?” Burada da –dır xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı müşahidə edilir (yerindəmi – yerindədirmi). Dastanın şeir dilində -mı sual ədatından əvvəl –dı(-dır) xəbərlik şəkilçisinin işlənməsi də dediklərimizi arqumentləşdirir: “Qandımı, yaşdımı, nədi?” (qandımı-qandırmı, yaşdımı-yaşdırmı)...; –am 2 xəbərlik şəkilçisinin ixtisarı: “Biləyi qüvvətli, gözü qanlıyam”. Bu misradakı “Biləyi qüvvətli” xəbərində I şəxsin təki üzrə -am 2 xəbərlik şəkilçisinin ellipsisə uğramasını “gözü qanlıyam” ismi xəbərinə görə müəyyən- ləşdirmək mümkündür: “Biləyi qüvvətliyəm, gözü qan- lıyam”... Язизхан Танрыверди 248 Sözlərin ixtisarı. “Nigar, Düratın itməyi // Yandırır məni, yandırır...” Burada “məni” sözünün ixtisar olunması aydın şəkildə görünür (belə bir ixtisar hecaların sayı ilə bağlıdır – qənaətinə gəlmək olar); “On dördündə sevda yenər başına”. Buradakı “on dördündə” ifadəsi “on dörd yaşında” mənasındadır ki, bu da “yaş” sözünün ellipsisə uğradığını göstərir. Yeri gəlmişkən, bu cür ellipsisə uğrama “Bənzərsən” qoşmasında qabarıq şəkildə görünür: on beşində - on beş yaşında (On beşində yavan girər duşuna), otuzunda – otuz yaşında (Otuzunda kəklik kimi səkərsən), qırxında – qırx yaşında (Qırxında sən əl haramdan çəkərsən)...; “Çənlidən xəbər gətirdim”. Bu misrada “Çənlibel” toponimik vahidi “Çənli” şəklində, yəni “bel” komponentinin ixtisarı ilə işlənib ki, bu da hecaların sayı ilə bağlı ola bilər. Belə ki, həmin misrada “Çənli” vahidi “Çənlibel”lə əvəzlənərsə, hecaların sayı səkkiz yox, doqquz olar. Bu isə hər misrası səkkiz hecadan ibarət olan gəraylı şeir formasına uyğun gəlmir... Baş cümlənin ixtisarı. Daha çox atalar sözləri və zərbi-məsəlləri əhatə edən belə bir ixtisar forması “Kor- oğlu”nun şeir dili üçün də səciyyəvidir. Konkret desək, “Koroğlu”nun şeir dilindəki atalar sözləri və zərbi- məsəllərin hamısı məhz baş cümlə modellərini itirmiş şəkildədir: “Axır suda sınar suyun səhəngi”; “Yenə qurd oğlu qurd olu”; “Çox bilib, az danışmaq // İgidin ləngəridi”...Burada təkcə onu qeyd edirik ki, bu cür atalar sözlərinin hər biri “Koroğlu”nun şeir dilində həm nisbətən dəyişikliyə uğramış şəkildə, həm də “atalar deyiblər” tipli baş cümlə modellərini itirmiş vəziyyətdə işlənib. Yekun olaraq qeyd edək ki, “Koroğlu” şeirlərini düzüb-qoşanlar obrazlılığı təkcə dilin fonetik və leksik “Koroğlu”nun şeir dili 249 yox, həm də qrammatik səviyyəsində sənətkarlıqla yaradıblar. Ruhları şad olsun! Dəyərli oxucu! Bu kitabı babalarımızdan bizə miras qalmış “Koroğlu” dastanının öz sözləri ilə - dəli nərəli Koroğlunun dilindən verilən, hərbi marş kimi səslənən gəraylının birinci bəndi ilə tamamlamağı gərəkli hesab edirik: Mərd dayanar, namərd qaçar, Meydan gumbur-gumburlanı... Dəlilərim meydan açar, Düşman gumbur-gumburlanı... Язизхан Танрыверди 250 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1. Abbasov İ. Ulu nəğməmizin adı. «Ədəbiyyat və in- cəsənət» qəzeti, 7 fevral 1992-ci il. 2. Adilov M, Verdiyeva Z., Ağayeva F. İzahlı dilçilik ter- minləri. Bakı, 1989. 3. Adilov M. Niyə belə deyirik. Bakı, 1982. 4. Axundov A. Şer sənəti və dil. Bakı, 1980. 5. Axundov A. Dilin estetikası. Bakı, 1984. 6. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 2007. 7. Azərbaycan dastanları (tərtib edəni M.H.Təhmasib). Bakı, 1969. 8. Cəfərli M. «Dastan və mif». Bakı, 2001. 9. Cəfərov N. Eposdan kitaba. Bakı, 1999. 10. Cəfərov N. Xanım, hey! Bakı, 1999. 11. Cəfərov N. Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı, 2007. 12.Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1982. 13. Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1972. 14. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, 1980. 15. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, 2013. 16. Əlizadə R. Azərbaycan folklorunda təbiət kultları. Bakı, 2008. “Koroğlu”nun şeir dili 251 17. Əliyev K. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Kor- oğlu”. Bakı, 2011. 18. Əsgər Ə., Qıpçaq M. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996. 19. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999. 20. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976. 21. Hacıyev T. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı, 1979. 22. Hacıyev A. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 1999. 23. Hüseynov M. Dil və poeziya. Bakı, 2008. 24. Hüseynov M. Səsin poeziyası. Bakı, 2010. 25. Hüseyzadə K. Azərbaycan şer mədəniyyəti. Bakı. 1996. 26. Xalıqov F. Azərbaycan onomalogiyası. Bakı, 2009. 27. Xudiyev N.Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1997. 28. İsmayıl Şıxlı. Dəli Kür. Bakı, 1982. 29. İslam Sadıq. Ocaq sönər, daş inildər. Hoydu, dəlilərim, hoydu. Bakı, 2006. 30. Kazımov Q. Qurbani və poetikası. Bakı, 1996. 31. Kazımov Q. Sənət düşüncələri. Bakı, 1997. 32. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988. 33. Qafarlı R. Mif və nağıl. Bakı, 1999. 34. Qurbanov A. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. II cild, Bakı, 2004. 35. Qurbanov A. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Bakı, 2005. 36. Məmmədli M. Azərbaycan dili şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 2003. Язизхан Танрыверди 252 37. Məmmədov Z. Klassik aşıq poeziyasının leksik- semantik xüsusiyyətləri. Bakı, 2006. 38. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990. 39. Mustafayeva Q. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 2010. 40. Rüstəm Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”un kommuni- kativ məkanı: miforitual aspekt. Bakı, 2013. 41. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünər- kən. Bakı, 1989. 42. Seyidov Y. Sözün qüdrəti. Bakı, 1983. 43. Seyfəddin Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004. 44. Seyfəddin Rzasoy. Oğuz mifi və Oğuznamə eposu. Bakı, 2007. 45. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 1962. 46. Şirinov A. “Koroğlu” dastanındakı frazeologizmlərdə inversiya. Bakı Universitetinin xəbərləri. Bakı, 2011, N 1, s.39-45. 47. Tanrıverdi Əzizxan. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2007. 48. Tanrıverdi Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qram- matikası. Bakı, 2010. 49. Tanrıverdi Əzizxan. “Dəli Kür” romanının poetik dili. Bakı, 2012. 50. Tanrıverdi Əzizxan. “Dədə Qorqud kitabı”nın obrazlar aləmi. Bakı, 2013. “Koroğlu”nun şeir dili 253 51. Vəliyev K. Dastan poetikası. Bakı, 1984. 52. Vəliyev K. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı, 1988. 53. Yusifoğlu R. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. Bakı, 2009. Язизхан Танрыверди 254 B A Ş L I Q L A R “Korğoli”nun tədqiqində yeni mərhələ (Mahmud Allahmanlı)............................................3 “Koroğlu”eposunun şeir dilinin tədqiqi tarixi ......17 “Koroğlu”eposundakı şeirlərin semantikası..........28 igidlik, mərdlik, mübarizlik........................28 vətən sevgisi ..............................................52 at kultu .......................................................58 dağ kultu.....................................................65 saza vurğunluq ...........................................70 saf eşqin, məhəbbətin tərənnümü................73 sonsuzluq dərdi ...........................................80 dostluq, qardaşlıq ........................................96 “Koroğlu”nun şeir dili “Dədə Qorqud kitabı” müstəvisində...........................................................100 “Koroğlu”nun şeir dili Qurbaninin poeziyası müstəvisində ..........................................................137 “Koroğlu”nun şeir dili tarixi-linqvistik müstəvidə ...............................................................143 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarında ədəbi tələffüzün transkripsiyası ...........................144 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarında şivə tələffüzünün transkripsiyası .......................150 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarının leksikası ......................................................162 “Koroğlu”nun şeir dilində leksik-semantik söz qrupları..................................................173 “Koroğlu”nun şeir dili 255 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarının frazeologiyası........................................... 184 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarının morfoloji xüsusiyyətləri .......................... 191 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarının sintaktik xüsusiyyətləri.............................197 “Koroğlu”dakı nəzm parçalarında obrazlılığın təzahürü................................................................199 “Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın fonetik səviyyədə təzahürü ..............................................202 assonans və alliterasiya.............................202 leksik morfoloji təkrarlar..........................208 anafora və epifora.....................................209 rəddül ibtida ələl əcüz və rəddül əcüz ələl ibtida..................................................212 cümlə təkrarları ........................................214 sintaktik paralelizm...................................216 həmqafiyə sözlər ......................................220 anastrofa ...................................................224 asindeton və polisindeton ........................ 225 “Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın leksik səviyyədə təzahürü .............................................. 227 epitet......................................................... 227 təşbeh........................................................ 229 metafora.................................................... 234 metonimiya .............................................. 236 mübaliğə və litota..................................... 238 antiteza...................................................... 242 “Koroğlu” şeirlərində obrazlılığın qrammatik səviyyədə təzahürü .............................................. 246 İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................. 250 Язизхан Танрыверди 256 Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Язизхан Вяли оьлу Танрывердиnin çap olunmuş əsərlərindən: Тцрк мяншяли Азярбайъан антропонимляри (1996), «Китаби-Дядя Горгуд»да шяхс адлары (1999), ХВЫ яср гыпчаг (половес) дилинин грамматикасы (2000), «Китаби-Дядя Горгуд»ун образлы дили (2006), «Китаби-Дядя Горгуд»ун сюз дцнйасы (2008), Дилимиз, мянявиййатымыз (2008), Поезийанын дили, дилин поезийасы (2008), Гядим тцрк мянбяляриндя йашайан шяхс адлары (2009), Азярбайъан дилинин тарихи грамматикасы (2010), «Дядя Горгуд китабы»нда ат култу (2012), «Дяли Кцр» романынын поетик дили (2012), Anarın nəsri (2013), “Dədə Qorqud” kitabı”nın obrazlar aləmi. Bakı, 2013 Dədə sözü işığında (2014), Çal qılıncını, xan Qazan! (2015), “Dədəm Qorqud”un zamanı (2015), “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası (2015) ... “Koroğlu”nun şeir dili 257 Язизхан Танрыверди 258 “Koroğlu”nun şeir dili 259 Язизхан Танрыверди 260 Yüklə 61,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|