Microsoft Word tarfilmet11. doc

XIII a’sirdin’ ortodoksal sxolastikasının’ en’ iri wa’kili italyan dominikalısı Foma 

Akvinskiy bolg’an. Ol o’zinin’ «Din iliminin’ summası» degen bas shıg’armasında, 

ja’ne de bir qatar miynetlerinde ilimdi din xızmetine qoyıwg’a umtılg’an, ol aqıl 

h’a’m innanımnın’ germoniyası ideyasın alg’a qoyg’an. Ol jeke mekshiktin’, 

ja’miyettin’ qatlamlıq sho’lkeminin’ ma’n’giligin da’lillegen, qatlamlardı birge 

islewge shaqırg’an. Ol orta a’sirlik du’nyag’a ko’z-qarastın’ entsiklopediyalıq 

sistemasın du’zgen, onın’ barlıq ma’selelerin qamtıwg’a umtılg’an. 

İlimiy bilimlerdin’ sistemalastırılıwı. 

İlimlerdin’ klassifikatsiyası. 

 

    Orta a’sirlerdegi jaqın Oraylıq shıg’ıs h’a’m Oraylıq Aziya ma’mleketlerinde IX-

a’sirden baslap son’g’ı u’sh a’sir dawamında ilimnin’ h’a’r tu’rli tarawları ku’shli 

rawajlandı: ko’rkem-o’ner, meditsina, astronomiya, matematika, geografiya, 

filosofiya, optika h’.t.b tarawları, h’a’r tu’rli diniy, sonday-aq ta’limiy-ilmiy 

filosofiyalıq tan’ qalarlıq h’a’m anıq pa’nlerdin’ ko’p mug’darda toplanıwı 

na’tiyjesinde olardın’ ulıwmalastırılıwı sistemalastırılg’an. 

    İlimiy bilimnin’ ulıwma bir sistemasın ornatıwg’a h’a’m bilim tanıw bir sistemasın 

ornatıwg’a h’a’m bilim tanıw protsessinde h’a’r tu’rli bilimler tarawının’ rolini h’a’m 

orının belgilewge za’ru’rlik payda boladı. Bul waqıttag’ı intellektual o’mirdin’ alg’a 

qoyg’an qatar metodologiyalıq ma’selelerin bilimlerdin’ sistemalastırılıwı sheshedi. 

   a)  Ulıwma teoriyalıq filosofiyalıq ma’nisi. Ol bolmıs (turmıs) h’aqqındag’ı, onın’ 

tirishilik etiw formaları, belgileri h’a’m graditsiyaları h’aqqında tu’siniklerin 

formalastırıwg’a mu’mkinshilik beredi.  

   b)  İlimiy baylıq, bilimnin’ klassifikatsiyalanıwı h’a’m differentsiyalanıwına h’a’r 

bir ilim orının anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi. 

   v)  Orta  a’sirlik  oqıtıw h’a’m universitetlik bilimlendiriw sistemasının’ 

qa’liplesiwinde u’lken rol oynadı h’a’m evristikalıq, pedagogikalıq  funktsiyalardı 

sheshiwge mu’mkinshilik jarattı. 

    Ta’biiy h’a’m anıq ilimlerdin’ (ja’miyettin’ praktikalıq talabına baylanıslı intensiv 

rawajlang’an) tabiyat h’aqqındag’ı bilimlerdin’ ta’rtiplestiriliwi mu’ta’jlikten payda 

---

boldı h’a’m bilimlerdin’ sistemalastırılıwı ilimlerdin’ organikalıq 

klassifikatsiyalanıwına alıp keldi. Aweli bastan-aq ilimdi iyelewdin’ h’a’r qıylı 

tu’rlerinin’ toplanıwı qatan’ tu’rde ta’biiy yamasa filosofiyalıq bolıp bo’lindi. 

    X-XV-a’sirlerde Oraylıq shıg’ıstın’ filosofiyalıq h’a’m ja’miyetlik oy-pikirlerinde, 

ilimnin’ klassifikatsiyalanıw mashqalaların anıqlaw eki bag’darda boldı.  

    1) Aristokratlar bag’darı (Aristoteldin’ izinen barıwshılar) 

    2)Diniy  mistetikalıq bag’dar (Al-G’azzaliy ko’z-qaraslarında sa’wlelenedi). 

Ekinshi bag’darın quwatlawshılar shariat ilimlerine ko’p itibar awdardı. Olardın’ 

klassifikatsiyasında metofizika h’aqqında emes, turmıs h’aqqında oqıtıw boldı. 

   Mısalı: Abu Xayyan Gauh’idi ilimdi tek g’ana bir maqsetke yag’nıy din h’aqqında 

bilimlerdi oqıtıwg’a h’a’m tarqatıwg’a bag’darladı. Faxriddin Raziy oqıtıwg’a h’a’m 

tarqatıwg’a bag’darladı. Faxriddin Raziy klassifikatsiyag’a tek g’ana kanonlıq 

qudaydı ornatıw h’a’m adamlardı quday jolına ma’jbu’rlew sıyaqlı ilimlerdi 

kirgizedi. Jalaliddin Al-Suyuti qudayg’a sıyınıw h’a’m dindi rawajlandırıw, Al-

Xujbiri h’a’m As-Suyaraberdi din ta’liymatın ilimge engiziw ko’zde tutıladı. 

    Peripatizm-wa’killeri  Aristoteldin’  izinen  barıwshılar-aristokratlardı filosofiyalıq 

ta’biiy ilimlerdi qorg’adı. Olar o’zlerinin’ klassifikatsiyasında zatlarg’a h’a’m 

qubılıslarg’a anıq obektiv qatnasıqtan kelip shıqqan h’alda jaqınlastı.  İbn-Sinanın’ 

miynetlerinde ko’rinedi; ilim klassifikatsiyasında anıq obektlerdi tiykarladı. 

Nasriddin Gusi Adam oy-pikirlew qa’biletine tiykarlanıp anıq ilimlerdi alg’a su’redi.  

    Diniy  ta’liymat–h’alıqtın’ h’a’r tu’rli ko’z–qaraslarına qaramay anıq pa’nlerdi 

iyelew mu’mkin ekenligin belgilep ko’rsetedi h’a’m diniy mistikalıq an’lawdag’ı 

rolin biykarladı. 

    Al-Farabiy,  Al-Xorezmiy,  İbn-Sina,  İbn Rushida, nasriddin Gusi h’.t.b 

shıg’armalarında bir-birin o’z-ara tolıqtırıp. Orta a’sir iliminin’ mumkinshiliklerin 

h’a’m sisteması ko’leminin’ teren’ligin sıpatlawshı bir ko’rgizbelilikti, ilimnin’ 

baylıg’ın, formasın, onı u’yreniwdin’ usılların payda etedi. Ol shıg’ıs musılmanları 

feodalizminin’ rawajlanıw sharayatlarında qollanıladı. 

     

 

---

 

4 – TEMA ORTA A’SİRLER TARİYXI TEOLOGİYaSI. 

JOBASI: 

1.  Du’nya h’a’m insannın’ orta a’sirdegi tu’sinikleri 

2. Orta a’sir kosmosı. Ma’n’gilik h’a’m waqıt h’aqqındag’ı orta a’sir 

tu’sinikleri 

3. Ja’miet h’a’m jeke adam.    

4. Orta a’sirdegi pikirlew, orta a’sir tariyxı teologiyasında rawajlanıw ideyası 

5.  Orta a’sir tariyxıy bilimlerinin’ du’zilisi 

6.   Orta a’sir rawajlanıwının’ tu’sindiriw o’zgeshelikleri  

A’DEBİYaTLAR DİZİMİ: 

1.TİYKARG’I A’DEBİYaTLAR: 

1. Karimov İ.A.  Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli.. Toshkent, 

Wzbekiston, 1992. 

2. Karimov İ.A. Wzbekistonning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining  asosiy 

tamoёillari. Toshkent, Wzbekiston, 1995. 

3. Karimov İ.A.  Wzbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura. T., 1996 

4. Karimov İ.A.  Tarixiy xotirasiz kelajak yuq T., „Sharq„ 1998 

5. Karimov İ.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T. 1998 

6. Karimov İ.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalk millatni-millat qilishga xizmat 

etsin. «Tafakkur» jurnal bosh muxarrirning savollariga javoblar  T. «Wzbekiston» 

1998 

7. Barg M.A  Epoxi i idei. Stanovlenie istorizma. M. 1987 

8. Blok M. Anologiya istorii ili remeslo istorika. M. 1986. 

9. Shpenger O Zakat Evropı. Ocherki morfologii mirovoy istorii. Tom.1. Getshalt i 

istoriya. M. 1993; 

 

 

II- QOSIMShA A’DEBİYaTLAR: 

---