Arablardın’ islamg’a shekemgi «Kaabag’a – quday u’yine – zıyarat etiw»
da’stu’rin musılmanlardın’ diniy sha’rtlerinin’ biri retinde İslam dinine qabıl etiledi.
Yag’nıy İslam dininin’ payda bolıwı tosınnan yamasa Muxammedtin’ jeke
do’retiwshiligi emes sotsial – ekonomikalıq h’a’m siyasiy sebeplerdin’ h’a’m
ideologiyalıq tiykarlardın’ na’tiyjesinde payda boldı.
İslam dininin’ negizgi ideyaların taratıwshı Muxammed Arablardın’ Xoshimid
ruwının’ kureysh qa’wiminen shıqqan. Ol o’zinin’ diniy ideyaların 609-610 jıllarda
baslaydı. Bul da’wirde Mekke qalasındag’ı joqarı qatlamlar Muxammed ideyaların
quwatlamadı.
622 – jılı gu’zde sentyabr 20-24 Muxammedtin’ o’z ta’repdarları menen
Mekke qalasınan Ma’dina qalası yamasa «Payg’ambarlar qalasına» ko’ship keliwi
(Arabsha Xijra xijriy musılman jıl esabına tiykar saldı).
Muxammed o’zinin’ ideyalıq ko’z-qarası jagınan Mekke qalası
Aristokratiyasının’ dushpanı sıpatında ko’zge tqsip Ma’diynalılarg’a awqamlas
boladı. Ol Ma’diynag’a kelgen ku’nnen baslap İslam Dinin na’siyatlawshı g’ana
emes, al Mekke qalasındag’ı Budda ta’repdarlarına qarsı a’skeriy h’a’rketti de
sho’lkemlestiredi.
Ma’diynada Muxammed basshılıg’ında du’zilgen musılman birlespesinin’
basshıları Mekkeni bagındırıwdı kaabanın’ ka’ramatlı orayların iyelewdi, keyin
pu’tku’l Arabiyanı jen’ip alıwdı maqset etip qoyadı. 623 – 625 jıllarda Muxammed
ta’repdarları Mekke sawda ka’rwanların tonaydı. Ma’diynada jasawshı Evrey
qa’wimleri quwdalanadı h’a’m Mekke qalasına a’skeriy atlanıs dawam etedi.
630 jılı Mekke qalası Muxammed basshılıg’ında Ma’diynalılarg’a bag’ınadı.
Eki qala ortasında kelisim du’zilip, Mekkeliler muxammedti payg’ambar dep İslam
dinin qabıl etiwge kelisedi.
Mekke qalası sharapatlı qala dep Kaaba musılmanlardın’ tiykarg’ı sharapatlı
ornı dep ja’riyalanadı. Onı zıyaratlaw yag’nıy xajıga barıw musılmanshılıq
sha’rtlerinin’ birine aynaladı. Qara tastan basqa burıng’ı diniy estelikler joq etiledi.
Solay etip pu’tkil Arabiyada Muxammedtin’ biyligin moyınlanıp oraylastırılg’an
Arab teokratiyalıq ma’mleketine tiykar salınadı.
İslam diniy ideologiyasına tiykarlang’an ma’mlket payda boladı.
VII a’sirde Arablardın’ bir ma’mleketke birlesiwi menen baskınshılıq
atlanısları ku’sheyip, VII-VIII a’sirler dawamında İran, İrak, Siriya, Palestina.
Mesopatamiya, Egipet. Arqa Afrika, Piriney yarım atawı, arqa Xindistan,
Zakavkaziyanı h’a’m Orta Aziyanı jawlap aladı. Na’tiyjede Xalif basqarg’an
ma’mleket yag’nıy xalifat payda boladı.
İSLAM TA’LİYMATI
Quran (arabsha al Kuran) u’yreniw «oqıw» degendi bildiredi. İslam
ta’liymatının’ tiykarg’ı deregi bolıp tabıladı. Musılman ulamaları ta’liymatı boyınsha
Kuran quday ta’repinen jazılg’an kitap bolıp tabıladı. VII a’sirde arablardın’ sotsial –
ekonomikalıq h’a’m ideyalıq siyasiy talapların esapqa alıw. Menen adamlar
ta’repinen o’zine shekemgi dinlerdi o’zlestiriw arqalı jazılg’an.
Muxammedtin’tiri waqtında Quranın’ ko’p dizimleri bolg’an. U’shinshi xalif
Osman (644 - 654) da’wirinde payg’ambardın’ asırap alg’an balası h’a’m xatkeri
Zeyid İbn Sa’biyt basshılıg’ında redaktsiyalaw komissiyası du’zilip Qurandı qayta
jazıp shıg’adı. Yag’nıy tekstleri du’zeledi, onda logikalıq h’a’m xronologiyalıq izbe-
izlik saqlanbag’an. Ol 114 su’reden h’a’r qıylı sanda ko’rindi. Ma’selen bir su’rede
286 ayat bolsa, basqasında 3 ayat bolg’an.
Qurannın’ tiykarg’ı mazmunı dinge iseniwdin’ bas sha’rtinde ko’rsetiledi. 1
Dinge ibadat etiw h’a’m o’zin gualıq beriw, illa’ - ilyaxa ill Alla. Muxammed Rasul
Alla (Alla bir Muxammed allanın’ ulı).
Bunda islamnın’ eki tu’sinigi bolıp, qudaydın’ birligin h’a’m og’an ibadat etiw.
Ekinshisi muxammedtin’ paygambarlıg’ın moyınlaw. Yag’nıy a’lemde jaratıwshı
allanın’ birew ekenligin h’a’m basqa qudaylardın’ joqlıg’ına iseniw payda boldı.
Quranda Allanın’ fantastikalıq obrazı berilgen.
Kuranda quday h’aqqında antromorflıq (adam ta’rizli) tu’sinikti
su’wretlewshi ta’riyplewler ko’p ushırasadı. Onda Allanı ko’rgeni h’a’m xiyleker etip
ta’riypleydi.
Xristian h’a’m iudaizm sıyaqlı İslam o’z kudayın eki bag’darda bir jagınan
Alla – aybatlı, zalım, qatal, qu’diretli miyrimsiz, kekshil xiyleker etip ko’rsetedi.
Bag’ınbag’an h’a’m dinge isenbewshilerge jaman ko’z benen qaraydı dep
ta’riypleydi.
Ekinshiden Alla o’z qulların musılmanlardın’ gu’nasın keshiredi, miyrimli
qayırqom etip ta’riypleydi. Sonday-aq İslam dininde Jannın’ o’lmeytugınlıg’ı
h’aqqındag’ı tu’sinik birinshi orında turadı. Qıyamettegi sawap Qurannın’ oraylıq
ideyasının’ biri, sonday-aq musılman beyishi h’a’m dozag’ın ta’riyplew u’lken orın
tutadı.
Adam o’liminen keyingi beyishti ta’riyplewge, o’lgennen keyingi ra’h’a’t
turmıstı ta’riyplewge ayrıqsha orın beriledi. Yag’nıy beyish h’aqqındag’ı a’psana
klasslıq du’zimnin’ ma’pin qorg’aydı.
Usıgani sa’ykes adam ta’g’dirinin’ aldın ala belgilep qoyılatug’ını h’aqqında
ta’liymat İslam teologiyasının’ bas dogmalarının’ biri bolıp tabıladı.
Quran ta’liymatı boyınsha g’ayıptın’ gilti allada ma’selen ten’iz h’a’m
qurg’aqshılıqta ne barın Alla biledi; h’a’tteki agashtın’ japırag’ıda allanın’ a’miri
menen tu’sedi dep ta’riypleydi. Usı sıyaqlı Adam ta’g’dirin qudaydın’ aldın ala
belgileytug’ın dinge iseniwshi adamlardı diniy jaqtan jubatıwdı musılman
ruwxanıylarının’ tiykarg’ı da’liyli bolıp tabıladı.
İslam teologiyası u’stem klass ma’pin qorg’aydı h’a’m insanın’ turmıs
qıyınshılıqlarına juwap beriwde «Ta’g’dir sonday, a’lem pa’rwardıgarı» allanın’
a’miri sonday degen juwap berdi.
Musılmanshılıq ta’rtibinin’ ekinshi «parızı» Namaz oqıw bolıp ku’ndelikli bes
waqıt namaz oqıw h’a’r bir musılmannın’ tiykarg’ı wazıypalarının’ biri bolg’an.
Da’slep ku’nige 3 ret oqıwbelgilense son’ 5 ret namaz oqıw rejesi belgilengen.
Namaz oqıw da’stu’ri İslamg’a shekemgi Zaroastrizm da’stu’rindede bolg’an.
İslam dininin’ u’shinshi sha’rti Oraza tutıw (Arabsha saum) bolıp, bunda
dinge iseniwshi h’a’r bir musılman ramazan ayında 30 ku’n oraza tutıwı tiyis bolg’an.
Bul ay sharapatlı esaplang’an.
Dostları ilə paylaş: |