Microsoft Word tarfilmet11. doc

Oyanıw da’wiri ta’repdarları ideyaları ja’miyetlik qatlamlardın’ aktivligin 

ku’sheytti. Olardın’ ideyalarında is ju’zinde orta, to’mengi qatlamlardın’ ma’pin 

bildiriwshi belgiler bolmadı. 

2 s. Oyanıw da’wiri gumanizmi ja’miet h’a’m jeke adam.    

 Batıs evropada ju’zege kelgen ruwxıy h’a’m ma’deniy qayta o’zgerisler turmıs 

sharayatlarına iye bolg’an h’a’m tu’rli basqıshlarda rawajlandı. 

  Birinshi basqısh.  XIV – XV a’sirlerde o’z ishine alıp, bunda ma’deniyat en’ 

da’slep gumanistlik xarakterge iye bolıp, tiykarınan İtaliyada ko’zge tu’sedi. 

Ekinshi baskısh. XV – XVII a’sirlerdi o’z ishine alıp, bul da’wirde ta’biyg’ıy 

ilimiy bag’dar ku’sheyip gumanizm Evropanın’ basqa  ma’mleketlerine ken’ 

tarqaladı.   

 Gumanizm 

insannın’ du’nyadag’ı ornı, ma’nisin h’a’m wazıypası, mazkafı h’a’m 

maqseti h’aqqında oylay baslawınan ju’zege keledi. Bunday ko’z qaraslar tariyxıy 

h’a’m ja’mietlik sharayatlardan kelip shıg’adı. Yag’nıy gumanizm belgili ja’mietlik 

h’a’m ulıwma milliy ma’plerdi sa’wlelendiredi. Gumanizm oyanıw da’wirinde 

qa’liplesken ideyalıq xarakterdi an’latadı. Onın’ mazmunı h’a’m maqseti antik da’wir 

a’debiyatı, ko’rkem o’neri, ma’deniyatı h’a’m  tillerin tarqatadı. 

  Gumanistler tek filosofiyalıq pikirlerdi rawajlandırıp qoymastan ayyemgi tariyxıy 

dereklerdi uyreniw boyınsha izertlewler ju’rgizedi. 

Sonın’ ushında  İtaliya gumanizmi a’debiy filologiyalıq (til bilimi) menen 

baylanıslı bolg’an. 

Tariyxtanıwiliminde ayırım  antik da’wir miyrası bir ta’repleme ko’rsetiledi.ma’selen 

«gumanizm tek Grek h’a’m Rim ma’deniyatının’ ma’deniy h’a’m agartıwshılıq 

tasirinde Gana kelip shıqqan dep ko’rsetilip onın’ ruwxıy ta’repine toqtalıp, a’meliy 

gu’resen’lik  ta’repi biykarlanadı. Yag’nıy  İtaliya gumanizmi o’zinin’ tariyxıy 

sheklengenligine qaramastan belgili ja’mietlik h’a’rekettin’ ko’rinisi bolıp, alg’a 

umtılg’an salmaqlı qa’dem boldı». 

   Oyanıw da’wirindegi gumanizm ideyasın taratıwshılardın’ biri Dante Alegeri 

(1265-1321)  orta a’sirdin’ son’g’ı jan’a da’wirdin’ birinshi basqıshı shayırı sıpatında 

ko’zge tu’sken. Dante o’zinin’ gumanistlik ko’z – qarastag’ı o’lmes shıg’arması 

---

«Komediya», «Zıyapat» h’a’m «Monarxiya»shıg’armalarında oyanıw da’wiri ko’z 

qarasın beredi.  Sonın’ menen birge  Dante xristian dininin’  dogmaların o’zgermese 

h’aqıyqat dep biledi. Ol ilaxıy tu’sinikler h’a’m insanıy qatnasıqlardı jan’asha 

pikirleydi. Ol bulardın’ ekewide bir-birine qarsı qoymaydı. 

İnsan eki ta’repleme birinshiden quday ta’repinen, ekinshiden ta’biyat penn 

sebepli baylanısqan dep ko’rsete otırıp, insandı ra’h’a’tli turmısqa eki jol alıp baradı.: 

Filosofiyalıq «ta’lim» yamasa insan aqıl oyı h’a’m qu’diretli ruxtan keip shıg’ıwshı 

«ruwxıy ta’lim» Dante gumanizmi tarkidu’nyashılıq (aspetizmge) qarsı qaratılg’an, 

insan o’z pa’rawanlıg’ı ushın o’zi juwapker. 

Bundag’ı sheshiwshi faktor baylıq chmasa miyras bolıp qalg’an mu’lk emes, 

insannın’ jeke sıpatı bolıp tabıladı. 

Dante latın averroizmine ta’sir jasaydı. Averroestin’ aktiv akıl h’a’m onın’ 

mu’mkinshilikleri h’aqqındag’ı ta’liymatımenen tanısıw na’tiyjesinde sonday-aq 

juwmaqqa keledi. İnsaniyattın’ wazıypası akıl mu’mkinshiliklerin ju’zege shıg’arıw, 

onı a’meliy xızmetke qolanıwdan ibarat. 

Ol o’zinin’ «Monarxiya» shıgarmasında shirkewge qarsı qaratılg’an siyasiy 

ko’z qarastı islep shıg’adı. Onın’ pikirinshe shirkew tek g’ana ma’n’gilikke ta’n, 

yag’nıy «O du’nya» isleri menen shug’ıllanıwı kerek, ulıwma du’nyalıq ma’seleler 

adamlardın’ ta’shwishi dep ko’rsetedi. 

Adamlardın’ bul tarawdag’ı  xızmeti baxtqa. Parawanlıqqa, tınıshlıqqa 

tiykarlang’an ja’mietlik du’zimdi qurıwdan ibarat dep ko’rsetedi.dante o’z pikirinde 

siyasat insan  oy pikirinshe boysınıwı kerek degen ideyanı birinshi orıng’a qoyadı. 

Paduyalı Marsiliy (1278-13484) İtaliyada qa’liplesken gumanistlik agım 

wa’killerinin’ biri. Ol «Du’nya qorg’awshısı» degen shıg’armasında o’zinin’ siyasiy 

ko’z-qaraslarında respublikashılıq ideyalardı bayan etedi. 

Marsiliy pikirinshe shirkewde ma’mlekette ilah’iy ta’biyatqa iye emes, olardın’ 

ekewi de insaniyat h’a’kimiyatının’ tu’rli formaları h’a’m ja’mietlik sho’lkemlerinin’ 

ko’rinisi bolıp tabıladı. Marsiliy de Dante sıyaqlı insan baxtının’ eki tiykarg’ı faktorın 

ta’riyplewdi. Manarx xa’kimiyatında sheshiwshi orındı xalıq iyeleydi dep ko’rsetedi. 

 

---

7 –TEMA. AG’ARTIWShILIQ DA’WİRİNİN’ TARİYX FİLOSOFİYaSI. 

JOBASI:  

 

 

1.   XVI-XVII a’sirler ilimiy revolyutsiyası. F.Bekon «XVIII a’sir tariyx tanıw 

revolyutsiyası» nın’ metodikalıq sharayatları. T.Gobbs – tariyx h’uqıqı teoriyası  

2.  R.Dekart metodika h’aqqında ratsionalistlik ta’liymatı 

3.  D.Viko – tariyxtın’ tsikllıq rawajlanıw teoriyası 

4.   İnsan ta’biyatı h’aqqında ilim. 

 

  A’DEBİYaTLAR DİZİMİ: 

1.TİYKARG’I A’DEBİYaTLAR: 

1. Karimov İ.A.  Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli.. Toshkent, 

Wzbekiston, 1992. 

2. Karimov İ.A. Wzbekistonning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining  asosiy 

tamoёillari. Toshkent, Wzbekiston, 1995. 

3. Karimov İ.A. Wzbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura. T., 1996 

4. Karimov İ.A.  Tarixiy xotirasiz kelajak yuq T., „Sharq„ 1998 

5. Karimov İ.A. Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T. 1998 

6. Karimov İ.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalk millatni-millat qilishga xizmat 

etsin. «Tafakkur» jurnal bosh muxarrirning savollariga javoblar  T. «Wzbekiston» 

1998 

7. Barg M.A  Epoxi i idei. Stanovlenie istorizma. M. 1987 

8. Blok M. Anologiya istorii ili remeslo istorika. M. 1986. 

9. Boling Brok. Pisma ob izuchenii i polze istorii. M. 1978 

10.  Brodel F. materialnaya tsivilizatsiya. Ekonomika i kapitalizm XV-XVIII vv.v 3-x 

tomax. M. 1985 -1992. 

11.  Berdyaev N.A. Smısl istorii. M. 1990 

---