Microsoft Word tarfilmet11. doc

ibarat. (bunda bu’gingi ilim tariyxtın’ tuwrıdan tuwrı bir bag’darda 

rawajlanbaytug’ınlıg’ın, o’tmishtin’ birin biri qaytalamaytug’ının, yamasa spiral 

formag’a yamasa aylanbalı ha’reketke İy  e emes ekenligin ko’rsetedi, 

da’lilleydi).  

-u’shinshiden, tariyxıy evolyutsiyanın’ baslı faktorların u’yreniwden ibarat 

bolıp, -bunda tariyx qudaydın’ qalegeni menen rawajlanadı degen boljawlarg’a 

tariyxıy nızamlıqlarg’a, materiallıq ha’m ruwxıyma’deniyattın’ o’z apra baylanısına 

onın’ sistemalıq bahalıqlarına ilimiy tu’sinik beriwden ibarat. 

-to’rtinshiden, tariyxtın’ ma’nisin izertlew arqalı onın’ bag’darın ha’m maqsetin 

u’yreniwdi talap etedi.  

-besinshiden, ja’ha’n tariyxının’ rawajlanıwına sa’ykes birden-bir adamzat 

ja’miyetinin’ a’ste aqırınlıq penen qa’liplesiw protsessin u’yreniwdi ha’m keleshek 

rawajlanıwdın’ ulıwma bag’darın boljawdı wazıypa etip qoyadı 

-altınshıdan tariyx ilimi pa’nin ha’m geypara faktlerdin’ kelip shıg’ıwın 

analizlew ha’r qıylı tariyxıy pa’nler menen ajıralmas baylansqa iye. Olardan (siyasat 

tariyxı, ekonomika tariyxı, ma’deniyat tariyxı, din tariyxı ha’m  ko’rkem o’ner tariyxı 

u’yreniw menen ajıralmas baylanısqa iye). 

Bul wazıypalardı sheshiwde tariyx filosofiyası ha’m tariyx ilimi tıg’ız 

baylanısqa iye. Tariyx filosofiyasının’ og’ada ko’p tartıslı ma’selelerin biri-birisiz 

anıqlaw mu’mkin emes.  

Tariyx ilimi ha’m filosofiya iliminin’ o’z ara qatnasıqları boyınsha İ.Lakatos tın’ 

belgili tu’sinigin juwmaqlastıra otırıp, to’mendegishe juwmaq jasaladı.  

«Tariyx filosofiyası» tariyx ilimisiz-ma’nisiiz tariyx, al tariyx ilimi-filosofiyasız-

soqır tariyx». 

«Filosofiya istoriy bez nauki-istoriya pusta, nauka istoriya bez filosofii istorii 

slepa»  

Tariyx ilimi ha’m tariyx filosofiyası, bir birinen o’zgeshelenetug’ın eki ilim 

bolıp, ol real tariyxqa printsipial tariyxıy o’zgeshelikti ha’m haqıyqıy tariyxqa 

filosofiyalıq qatnas jasawdı belgileydi.  

Tariyxshı  tek g’ana o’tmish penen shug’ıllanıwg’a umtıladı. Ol keleshekke 

na’zer taslamaydı. Prognoz jasamaydı degen R.D.Kolingvud tın’ Esxatalogiyalıq 

pikiri ha’mme waqıt tariyxtan sırttag’ı adamnın’ pikiri ekenin ko’rsetedi. Onın’ 

pikirinshe tariyxshının’ isi-o’tmishti biliw, keleshekti emes dep ko’rsetedi. Ol tek 

g’ana bolg’an waqıyanın’ barısı ha’m ornına dıqqat awdarıw menen sheklenip, 

tariyxqa eksperiment jasaw pikirinen uzaqta qaladı.  

Tariyxshı o’tmishke bu’gingi ko’z qarasınan qaray otırıp keleshekke juwmaq 

jasawı tiyis.  

Tariyx boyınsha ha’r bir shıg’armalar belgili bir da’wirdin’ anıqlamasın beredi. 

Bu’gingi ku’nnin’ o’zgeriwi menen o’tmishke ko’z qaras o’zgerip otıradı. 

Tariyxshının’ ha’zirgi da’wir haqqında ha’m o’tken da’wir haqqında jazılg’an 

miynetlerinde o’tmish haqqındag’ı ha’m o’z keleshegir haqqında joqarı da’rejedegi 

pikirlewine iye bolmasa  onın’ hesh qanday qunı bolmaydı.  

Tariyxıy pikirlew o’tmishtin’ anıq mazmunın buredi.  

Kollingvud tın’ tariyxtı izertlewdegi juwmag’ı boyınsha tariyx, isskustvo. İlim, 

filosofiya sıyaqlı a’dep ikramlılıq ideyalarına, baxıtqa erisiwge ha’reket  etedi. 

---

%tmishtegi waqıyalardın’ rawajlanıw bag’darın anıqlay otırıp, onın’ keleshek 

rawajlanıwına dıqqat awdarıwı tiyis.  

Tariyx filosofiyası ja’miyettin’ rawajlanıwında ekinshi da’rejeli tosınallıqlardı 

ajırata otırıp. Tariyxıy rawajlanıwdın’ tiykarg’ı bag’darın ko’rsetip haqıyqıy 

tariyxtın’ anıqlıg’ın ha’m sxemalılıg’ın tolıqtıradı.   

Tariyx filosofiyasının’ ma’nisi real waqıyalarg’a ideyalıq ma’nis beriw arqalı 

na’tiyjesin tu’sindiriwden ibarat. Bul maqsetke erisiwde sebeplilikti u’yrenip 

salıstırmalı tu’rde juwmaq shıg’arıwımız kerek. 

R.Aron ta’repinen jazılg’an tariyx filosofiyasına kirisiw miynetinde «ha’r 

qanday tariyxshı qandayda bir waqıyanı anıqlawda, waqıyanın’ aqıbeti ne menen 

tamamlanıw mu’mkin degen sawal qoyıwı tiyis» dep ko’rsetedi. 

Ma’selen, «Marafon waqtındag’ı jen’is, Gretsiya ma’deniyatın saqlap qaldı. 

Eger grekler Pertsiyalılardı bag’ındırg’an Gretsiyanın’ son’g’ı turmısı birotala 

basqasha bolar edi. ha’m Grek ma’deniyatı qadirsizlenbegen bolar edi» dep ko’rsete 

otırıp, qanday da bir tariyxıy waqıyanın’ sebebin ashıw, ha’mme waqıt to’rt 

operatsiyanı o’z ishine aladı` birinshiden, bul waqıyanın’ du’zilisin ajıratıp izertlew, 

ekinshiden, bolıp o’tken waqıyalardın’ shegarasın ha’m sol waqıyalardın’ sanın 

ajıratıw, onın’ sapalılıg’ın ja’nede joqarı ko’rsetedi, u’shinshiden, qatar waqıyalarg’a 

mu’mkin bolg’anınsha bir neshe boljawlar jasaw, to’rtinshiden, jumıstın’ barısı 

menen haqıyqıy baylanıslı waqıyalardın’ rawajlanıwın mu’mkin bolg’an variatlar 

menen salıstırıw. Solar ishinde u’shinshi operatsiya o’zinin’ sha’rtli tu’siniklerge 

sa’ykes formadag’ı pikirlew eksperimentinin’ anıq tu’rin beredi.  

 

Tariyxtın’ anıqlawshısı 

XVII-a’sirdin’ aqırı XVIII a’sir basındag’ı  İtaliya oyshılı D.J.Viko nın’ 

tu’sindiriwinshe ja’miyet tariyxın adamlar jaratadı, al ta’biyat stixiyalıq ku’shlerdin’ 

o’z ara ta’siri na’tiyjesinde bolıp otıradı dep ko’rsetedi. 

Tariyx iliminin’ wazıypasına eller menen xalıqlardın’ tariyxın, olardın’ 

xronologiyalıq izbe-izligin izertlew ma’seleleri kiredi.  

Tariyxta waqıyalar obstrakt-ulıwmalıq tu’rde, teoriyalıq formada emes, konkret 

tariyxıy formada ha’r bir eldin’ rawajlanıwın tariyxıy waqıyalarda u’lken rol 

atqaratug’ın real adamlardın’ ha’reketlerin ha’m tosınallıqlardın’ ta’sirlerin esapqa 

alıw menen ko’rsetiwi tiyis. Al filosofiya ilimindegi tariyxıy materializm-ulıwma 

teoriyalıq metodologiyalıq ilimi bolıp, ol adamzat ja’miyetin bir pu’tin tu’rde 

rawajlanıwının’ ulıwma nızamlıqların izertleydi.  

Tariyx waqıyalardın’ barısına obektiv ilimiy bag’dar beredi. Olardı ilimiy jaqtan 

tu’siniwge xızmet etedi. Usı tiykarda ja’miyetliku rawajlanıwdın’ perspektivasın 

ha’m bag’darın biliwge mu’mkinshilik beredi. %tmish waqıyaları keleshek ushın 

sabaq bolıp xızmet etedi.  

Adamzat tariyxı birdeyine tuwrı jol menen rawajlanbag’an (ma’selen, 

rawajlanıwdın’ o’zbek modelin alıp qarayıq. ) Egerde birdey ha’reket penen 

rawajlang’anda mistikalıq-yamasa sırlı diniy ko’z qaras bolıp qalg’an bolar edi. 

yag’nıy adamzat ja’miyeti tariyxı aldın ala belgilep qoyılg’an marshrut boyınsha 

salıng’an temir jol emes, o’z rawajlanıwında ko’p sanlı o’tkenlerdi ushıratatug’ın 

rawajlanıw o’zgesheligine iye. Sonın’ ushın da adamzat ja’miyeti ha’r qıyday 

---