Microsoft Word tarfilmet11. doc

12.  Gaydenko P.İ. Davıdov Yu.N. İstoriya i ratsionalnost. Sotsiologiya Maksa 

Vebera i «veberovskiy renesans». M. 1991. 

13.  Gegel G.V. Filosofiya istorii. Sochineniya  v 8 – mi tomax. M. L. 1982 

14.   Gerder İ.G. İdei po filosofii vsemirnoy istorii. M. 1972. 

 

II- QOSIMShA A’DEBİYaTLAR: 

 

1.  Semenov Yu.N. Sotsialnaya filosofiya. A.Toynbi.M.1980 

2.  Sovremennaya zapadnaya filosofiya. Slovar. M.1991 

3.  Sorokin P. Chelovek, tsivilizatsiya, obshestvo. M.1992 

4. Tarle E.V. ocherk razvitiya filosofii istorii. V knige:»İz  literaturnogo naslediya 

akademika E.V. Tarle». M. 1981  

5.  Tarnas R. İstoriya zapadnogo mıshleniya. M. 1995 

6.  Tatsit Korneliy. Sochineniya v 2 – x tomax. L.1969 

7.   Toynbi A. Postijenie istorii. M.1991. 

8.   Ortega-i-Gasset X.Degumanizatsiya iskusstva i drugie rabotı. M. 1991. 

 

Batıs Evropa ma’mleketlerindegi revolyutsiyalar Niderlandiyada XVI a’sirdin’ 

60 - 70 jıllarında, Angliyada XVII asirdin’ 40 – 80 jıllarında bolıp o’tti. Bul da’wirge 

kelip ortaa’sir da’wirindegi ja’miet, eski du’zim teren’ ekonomikalıq, siyasiy h’a’m 

ruwxıy kriziske ushıradı. Burjuaziya milletinin’ qa’liplesiwi ju’zege keldi. 

 Bunnan  bılay eski o’ndiris qatnasıqları Monarxiya du’zimi ja’mieti o’z 

o’mirin jasag’an bolıp qalmastan insaniyat talabına juwap bermedi.Jana da’wir 

ideologiyaları ta’n almag’an insannın’ ta’biyg’ıy ma’selesin ortag’a taslaydı. Bul 

da’wir filosofları ja’mietlik qatnasıqlar insannın’ sheksiz rawajlanıwshı isenim payda 

etip, onın’ tiykarg’ı ku’shi ag’artıwshılıq ilim h’a’m insan aqıl oyı dep esaplanadı. 

Bul da’wirde ideologiyanın’ ilimiy jaqtan sıpatlanbag’an ta’repleri boldı. 

Biraqta turmıslıq  saza, diniy formag’a bu’rkelgen tu’siniklerde ko’binese xalıq 

massasının’ arzıw u’mitleri orın aldı. 

---

Usı a’wirdin’ aldıng’ı alımları h’a’m oy pikir iyeleri sanaattın’ rawajlanıw 

za’ru’rligi h’a’m ma’plerin sa’wlelendirgen. O’ndiris ku’shlerinin’ rawajlanıwı h’a’m 

onın’ menen baylanıslı bolg’an ilimiy ashılıwlar Jana h’a’kimiyattın’ ruwxıy abırayın 

ja’nede asırdı. Ta’biyattanıwdın’ rawajlanıwı usı tariyxıy da’wirde sanaat o’ndirisi 

rawajlanıwı menen baylanıslı tu’rde ta’biyatanıw aldına o’zi tarepinen erisilgen 

materialdı, ta’biyg’ıy baylıqlar xaywanat h’a’m o’simlik du’nyasın analizlew 

wazıypasın qoydı. Jan’a da’wir filosofiyası aldın’g’ı da’wirge salıstırg’anda u’lken 

qa’dem tasladı. Ma’selen usı da’wirdin’ ullı filosoflarının’ biri F.Bekon «Materiallıq 

du’nya, ma’mleketler, planetalar ken’eygen jag’dayda  insanlardın’ ruwxıy 

du’nyası eski shegaralar menen oralıp qalıwı shermendelik» dep ko’rsetedi. 

Bul da’wirde sanaat texnika rawajlanıp, onın’ menen baylanıslı ta’jiriybege iye 

ta’biyat tanıw ilimi de rawajlanadı.  

Texnikanın’ teoriyalıq negizi bolg’an ta’biyattanıwdı quwatlaw h’a’m 

rawajlandırıw menen ja’miet h’u’kimdarları ma’pdar boldı. XVII – XVI a’sir 

filosofiyası aldında jan’a wazıypalar turdı. Bul wazıypalardın’ biri filosofiyanın’ 

basqa pa’nler menen qatnasınan ibarat boldı. Eger burın filosofiya h’a’m 

ta’biyattanıw ortasında anıq parq bolmagan bolsa, bunnan bılay filosofiya menen 

birge ta’biyg’ıy pa’nlerde rawajlandı. 

Olar ta’biyg’ıy waqıyalardı o’z aldına tekseriw usılların islep shıg’a basladı. 

Birden bir pa’nnen o’z-aldına ta’biyg’ıy ilimiy pa’nlerdin’ (mexanika, astronomiya, 

fizika) ajıralıp shıgıwı ta’biyattanıwdın’ h’a’m filosofiyanın’ rawajlanıwı ushın 

u’lken a’h’miyetke iye boldı. 

Jan’a da’wir filosofları biliwdin’ ulıwma metodikasın islep shıg’ıw ma’selesine 

dıqqat awdardı. Olardın’ biri matematika juwmaq h’a’m sıpatlaw usılların 

ulıwmalastırıwg’a h’a’reket etse, ekinshisi ta’biyattanıwdag’ı  EMPİRİKALIQ  – 

ta’jiriybesin tekseriw usılın filosofiyag’a qollanıwg’a h’a’reket etti. 

Usı ko’z qarasta filosofiya aldında sezilmes h’a’m logikalıq biliwdin’ 

baylanısın islep shıg’ıw wazıypası turdı. Solay etip Jana da’wir iliminde tu’rli 

da’stu’rlerdi filosofiyalıq da’liyllewshi SENSUALİZM h’a’m ratsionalizm bir-birine 

qarama qarsı bolıp sonın’ menen birge birin biri tolıqtırıp turdı. 

---

Erte revolyutsiyalar da’wirindegi aldıng’ı oy pikir iyelerinin’ ko’z-qarası 

sheklengen edi.  Bul da’wir filosofiyası ta’biyattı durıs tu’sindiriwge h’a’reket etken 

bolsada  ja’mietlik turmıstı tu’sine almag’an metafizikalıq mexanikalıq filosofiya edi. 

XVII – XVIII  a’sir filosofiyası  sheklengen h’a’m izbe izlikte emes bolsada ol 

adamzattın’ ruwxıy rawajlanıwında u’lken orın iyeleydi.  

Bul Dekarttın’ kosmologik fizikası h’a’m F.Bekonnın’  ıssılıq materiya 

bo’lekleri h’aqqındag’ı ta’liymatlarında o’z ko’rinisin taptı. Sol da’wir 

ta’biyattanıwının’ tiykarg’ı orayında fazalıq (deneler) – bo’lekler h’a’m jer massası 

mexanikası turar edi. 

Bul da’wirde mexanika h’a’m matematika iliminin’ rawajlanıwı na’tiyjesinde 

ta’biyattanıwg’a mexanikalıq xarakter berildi. Magnitizmge tiyisli  ilimiy shıgarmalar 

payda boldı. Jaqtılıqtın’ shamalıq tezligi anıqlandı. Ulıwma XVII a’sirge kelip fizika 

o’z aldına  pa’n  sıpatında qa’liplese baslaydı. 

Bunnan bılay ximklerdin’ dıqqatı a’meliy wazıypalarg’a ta’biyat h’a’m 

metallurgiya ta’repinen alg’a qoyılg’an wazıypalarg’a qaratıldı. 

Ximiyanın’ rawajlanıwında Angliya fizigi h’a’m ximigi Boildın’ xızmeti 

filosofiyanın’ mexanikalıq xarakterin tastıyıqladı. 

XVII  asir aqırında  İ.Nyuton basshılıg’ında jan’a mexanikalıq ag’ım payda 

boldı. Nyuton ta’liymatında zaman h’a’m makan yamasa ken’islik h’a’m waqıt tek 

materiya h’a’m h’a’reketten ajıralıp qalmastan  biri birinen ajıralıp turadı. Materiya 

barlıqtın’ tiykarg’ı formaları bolıp, Nyuton ta’repinen obektiv dep tu’sindirildi. 

Nyutonnın’ du’nyanın’ du’zilisi h’aqqındag’ı ta’liymatı boyınsha planetalar 

ayrım bir-birinen ajıralg’an, o’z ara bir birine umtılıwshı bo’leklerden ibarat. Olar 

mexanikalıq tu’rde biri – birine ta’sir etedi. 

Bul bo’limlerdin’ h’a’reketi bekkem mexanikalıq sebeplilik xarakterde bos 

ken’islikte ju’zege keledi. 

 

 

 

     

---