Microsoft Word tarfilmet11. doc

(7 tema 3-soraw) 

G.V. Leybnits filosofiyasındag’ı ratsionalistlik gnoseologiya, idealistlik h’a’m 

plyuralistlik metafizika (1646-1716jj) 

 

           Leybnits  Gotfrid Vilgelm-nemis ilimpazı, matematik h’a’m filosof, 

filosofiyanın’ ratsionalistlik bag’darının’ ko’rnekli wa’kili. Ol Leybnitsde jergilikli 

Universitettin’ professorının’ semyasında tuwıldı h’a’m keyin ala sol universitetti 

pitkerdi. 

          Ol  o’zinin’  filosofiyalıq rawajlanıwında mexanistlik materializmnen  obektiv 

idealizmge ko’terildi h’a’m bul onın’ monad h’aqqındag’ı taliymatında jarqın 

sa’wlelendi. Leybnits o’zinin’ ken’ du’nya ko’z-qarası h’a’m entsiklopediyalıq 

ilimpazlıg’ında sa’wlelendi. Ol teoriyanı praktika menen baylanıstırıwg’a umtıldı., 

(Nyuton menen bir waqıtta) differentsial h’a’m sheshimlerdi ashtı. Leybnits 

matematikalıq logikanın’ tiykarın salıwshısı h’a’m esap shıg’arıwshı qurılmalardın’ 

du’ziwshilerinin’ biri, basqa da ilimiy-texnikalıq jan’alıqlardı ashtı. Tiykarg’ı 

filosofiyalıq shıg’armaları «Adam biliwinin’ rawajlanıwı h’aqqında ta’jiriybeler» 

(1704) h’a’m  «Monadologiya» (1714). 

        G.V.Leybnits filosofiyadag’ı universal metodtı rawajlandıra otırıp, bizge obektiv 

shınlıqtı ashıwdın’ sırların sheberlik penen u’yretedi: « bir zattı basqa bir zattan 

ajıratıw ushın ol zattı h’a’r ta’repleme puxta ko’rip, u’yrenip shıg’ıw kerek h’a’m 

barlıq ayırmashılıqların anıqlaw kerek. Bul «anıqlaw», «ta’biyat», «o’z ara ajıratıw 

ko’rsetkishi»

1

 

         Dekartqa  salıstırg’anda Leybnits aqıldın’ rawajlanıwın u’yreniwdi anıg’ıraq 

tu’sindiredi h’a’m og’an o’zgerisler kirgizdi. Bul o’zgerisler nemets filosofının’ 

matematikalıq biliwge teren’irek kirip barıwına, onın’ logika tarawındag’ı izleniwine 

(matematikag’a jaqınlasıwı) baylanıslı boldı, usının’ na’tiyjesinde kartezian 

metodologiyasına  salıstırg’anda Leybnits metodologiyasın analitikalıq komponentler 

menen bayıttı.  

       Bunday  alg’a  ilgerlewshilik    intuitsiyanı (seziwdi) biliwdin’ tiykarg’ı printsipi 

dep tu’siniwden kelip shıqqan. Kartezianlardın’ «ashıq h’a’m ayqın » dep tu’siniwi 

                                                 

1

 Лейбниц Г.В. Сочинение в 4-х томах. Т.1., М, 1982..539-б.. 

---

subektiv belgisizlikke iye edi. Spinozanın’ Kartezionshılardın’ intuitsiyanın’ 

h’aqıyqatlıg’ın tu’sindiriwdegi belgisizlik elementlerin ko’rsetiwdi Leybnin’ dawam 

ettire otırıp, olardı logikalıq tojdestvag’a uqsaslıq zan’ına tiykarlang’an birinshi 

da’rejedegi h’aqıyqatlıq dep tu’sindiredi.  

       Olar    analitikalıq pikirlewlerge tiykarlanadı h’a’m onda subektte jıynalg’an  

belgiler ashıladı h’a’m olar tek predikatta g’ana anıqlandı. Leybnin’ anıq uqsaslıq 

(tojdestvo) analitikalıq pikirlew  intuitsiyanı (seziwdi) subektivizmnen qutqaradı dep 

esaplaydı. 

        Solay  etip  Leybnitstin’ ratsionalizmi Dekarttın’ h’a’m Spinozanın’ 

ratsionalizimindey ta’jiriybeni biykarlamadı, sebebi onısız o’mirdin’ de, ilimnin’ de 

bolıwı mu’mkin emes. Ko’p tu’rli faktler ta’jiriybede ko’riniwide yamasa ko’rinbewi 

de mu’mkin. Leybnits fakttın’ h’aqıyqatlıg’ın h’a’m shınlıg’ın da’lilleydi. Sebebi, 

aqıllılıq qalay da bolsa tosattanda bolıwı mu’mkin. 

        Degen  menen  ta’jiriybeni ilimiy jaqtan da’lillew mu’mkin. Sebebi ol jetkilikli 

tiykarlar nızamlılıg’ına su’yenedi. Bul nızamg’a su’yeniw antik da’wirde-aq bolg’an, 

biraq  Leybnits bul nızamlılıqtı jan’adan tiykarlap onın’ logikalıq nızamlılıqların 

uqsaslıq nızamlıqlar menen baylanıstırg’an. Bul nızamlılıq tiykarında h’a’mme bir 

zat h’a’m bolıp otırg’an waqıyalar o’z sebeplerine h’a’m tiykarlarına iye. Ta’jiriybeni 

faktlerin izertlew basqa bir faktlerge baylanıslı bolıp, belgili bir qag’ıyda h’a’m 

nızamlılıqlarg’a iye. 

       Jetkilikli tiykar nızamlılıg’ı Leybnitste sebep printsipinin’  logikalıq tiykarı bolıp 

tabıladı. Bul zan’ u’stinde oylana otırıp, ol bul nızamnın’ uqsaslıq h’a’m karama-

qarsılıq nızamlıqlarınan ayırmashılıg’ın taptı. «Adam biliwinin’ rawajlanıwı 

h’aqqında ta’jiriybeler» itimallılıq da’rejelerin izertlewde u’lken a’h’miyetke iye dep 

itimallıq logikanı rawajlandırıwdı oylap tabıwshılıq sheberligin arttırıwda u’lken 

a’h’miyetke iye» deydi avtor.  

      Leybnits u’yreniwdin’ ulıwma teoriyasın rawajlandıra otırıp, «Za’ru’r shınlıqlardı 

biliw arqalı bizler refleksli aktlerge deyin jetemiz, onda bizler o’zimizdin’ Men dep 

qarap o’zimdi o’zimiz h’aqqında  h’a’m turmıs, substantsiya, a’piwayı h’a’m 

quramalı zat ekenligin h’a’m quday h’aqqında bilimler bizler ushın sheklengen 

---

bolg’anı menen onın’ sheksizligin bilemiz. Bul refleksiv aktler bizin’ 

pikirlewimizdin’ bas predmeti boladı

2

 

      Leybnits  (…shınlıq eki tu’rde boladı: an’ shınlıg’ı h’a’m fakt shınlıg’ı. An’ 

shınlıg’ı za’ru’r, h’a’m og’an qarsılıq bolıwı mu’mkin emes, fakt shınlıg’ı tosınnan 

boladı h’a’m og’an qarsılıq bolıwı mu’mkin emes. Za’ru’r shınlıg’ı. Shınlıqtı tabıwdı 

analiz jolı menen, onı ideyalarg’a h’a’m a’piwayı shınlıqlarg’a bo’le otırıp, en’ 

tiykarına jetemiz».

3

 

      Ma’n’gilik  shınlılıqlardı tosınnan ushırasqan shınlılıqlar menen o’lshewge 

bolmaydı, tek qarama-qarsılıqlar bolıwı mu’mkin. An’ shınlılıg’ının’ teoriyalıq 

qunlılıg’ı onın’ analitikalıg’ına tuwra proportsional. 

       Ha’r qıylı bilimge ratsionalistlik ko’z qarastan teoriyag’a jetiw mu’mkin. İlimpaz 

usınday izertlew jolına, h’a’r bir quramalı baylanıslardı izertlewge tu’sedi. Sheksiz 

quramalılıq shınlıqtın’ shın’ına jetiwdi qıyınlastıradı, sonın’ ushın ilimpaz belgili bir 

ulıwmalıq jag’dayg’a jetisiwi menen sheklenedi. 

     Solay  etip,  Leybnits  filosofiyasında ratsionalizm h’a’m empirizmnin’ birlesiwi 

ko’rinedi. Ol  Lokktın’  tezisin qollana otırıp, shınlıqtı an’ shınlıg’ı, za’ru’rlik 

shınlıg’ı h’a’m tosın shınlıqlarına bo’ledi. An’ shınlıg’ına ol substantsiya, turmıs, 

sebep, h’a’reket, uqsaslıq, logika h’a’m matematika printsiplerin, moraldi jatqaradı. 

Onın’ pikirinshe bul shınlıqlardın o’zegi tek onın’ (aqıl) bolıp tabıladı. 

      Leybnitstin’ 

individuallıq printsipleri h’aqqındag’ı ta’liymatı u’lken 

qızıg’ıwshılıq oyatadı. İndividuallıq printsip individlerdin’ ayırmashılıqlar printsipine 

keltiredi. 

«… eger eki individ dım uqsas bolg’anda olardı bir-birinen  ayırıw qıyın bolıp 

individualizatsiya printsipi bolmag’an bolar edi. Bılayınsha aytqanda, h’a’r qıylı 

individler bolmag’an bolar edi h’a’m olar o’z-ara ajıralmag’an bolar edi! dedi. Son’ın 

ala ol «…individuallıq  o’zine sheksizlikti qamtıydı, bulardı birlestire alg’an Adam 

individuallıq printsipin men’gere aladı…»

4

 deydi. 

                                                 

2

 Лейбниц Г.В. Сочинение в 4-х томах. Т.1., М, 1982. .539-б.. 

 

3

  Лейбниц Г.В. Сочинение Т.2. . 418-б.  

4

 Лейбниц Г.В. Сочинение Т.2. . 418-б.  

 

---