Microsoft Word tarfilmet11. doc

       Bizin’  usı ku’nlerimizde de Leybnitstin’ a’meliy bilim usılı orın alg’an: 

Sintetikalıq, teoretikalıq h’a’m shınlıqtın’ matematikalıq sistematizatsiyalastırıwı 

(ta’rtipke tu’siriwi). «Men ilimiy shınlıqtın’ 2 tu’ri sistematizatsiyasın bilemen, 

olardan h’a’r qaysısı o’zlerinin’ abzallıg’ına iye h’a’m olardın’ ekewin biriktirgen 

paydalı boladı. Birinshi sistematizatsiya sintetikalıq h’a’m teoriyalıq, bunda 

h’aqıyqatlıq da’lillew ta’rtibinde matematikadag’ıday bolıp keledi, h’a’r bir ga’p o’zi 

bag’ınatug’ın ga’pten keyin keledi. Ekinshi-analitikalıq h’a’m a’meliy bunda 

qoyılg’an maqsetten baslap en’ shın’ı baxıt bolıp tabıladı, og’an h’a’r tu’rli usıllardı 

ta’rtip penen erisiw paydalanıladı. Bul eki usılda (metodta) ulıwma entsiklopediyadan 

orın alg’an, ol bulardı ayrım avtorlar  bo’lek ilimlerdi izertlewde paydalana aladı»

5

 

       XVII  a’sirdin’  basında Leybnits usıng’an sistematizatsiya usı    waqıtqa deyin  

ilimiy izertlewler ju’rgiziwde paydalanıp  kiyatır. 

       Solay  etip,  Leybnitstin’  filosofiyası ratsionalistik gneseologiyanı avtordın’ 

idealistik ko’z qarası menen filosofiyanın’ h’a’m tariyx metodologiyasının’ 

plyuralistlik baslaması bolıp tabıladı. 

 

David Yumnın’ filosofiyalıg’ı skeptitsizm h’a’m ognostitsizm.  

Yum David - ingliz filosof-idealist, tariyxshı, ekonomist skeptitsizmge    (h’esh 

na’rsege isenbeslik) h’a’m ognostitsizmge ıng’aylasqan. 

Pomeshik (jer-suw iyesi) shan’arag’ında tuwılg’an. Edinburg universitetin 

tamamlag’an son’ diplomatiya menen shug’ıllang’an, keyin kommersiya menen, 

biraq ekewindede sa’tsizlikke ushırag’an. 1736-1766 jıl Parijde elshilik xızmet 

babında bolg’an teren’ filosofiyalıq bilim alg’an, onın’ du’nyag’a bolg’an ko’z-

qaraslarına frantsuz filosofı J.J Russo ta’sirin o’tkizgen (onın’ menen Parijge 

barg’an waqıtları tanısqan) Yumnın’ filosofiyası Lukk sensualizmnin’ dawamı 

desek boladı. Ol kartizianstvo, Gassendi, Spinoza, Leybnitsa filosofiyası menen 

tanıstı, sonın’ menen birge Berklidin’ subektiv idiyalizmine qızıg’ıwshılıg’ın 

bildiredi. 

1738 jıl Yum o’zinin’ birinshi filosofiyalıq shıg’armaların shıg’aradı. «İnsan 

tabiyatı h’aqqında traktat» kitabı 3 bo’limnen ibarat. «Aqıl-oy h’aqqında», 

«Ruwxıylık xaqkında», «Sezimler xakqında». 

Yum bul kitabında o’zinin’ en’ negizgi filosofiyalıq printsiplerin ko’zde tutsada 

Angliyada og’an h’esh qanday pikir bildirmedi. Edinburg kitapxanasında jumıs 

islegen waqtında ol tariyxıy shıg’armalarının’ birin jazadı (1754 j) «Angliya 

                                                 

5

 Лейбниц Г.В. Сочинение Т.2. 291-541-б. 

---

tariyxı» Angliyadag’ı XVII a’sirde bolıp o’tken ko’terilisler h’aqqındag’ı bul kitabı 

jamiyette u’lken kritikag’a dus keldi. 

1748 jıl David Yumnın’ filosofiyalıq traktatlar jazadı. «Siyasat h’a’m maral» 

h’aqkında pikir ju’ritiw» «İnsannın’ bilim alıw» (mag’lıwmat alıw) qabiletin 

u’yreniw. sonın’ menen birge ol dingede ko’p itibar qaratqan. «Ta’biyg’ıy din» 

«Ta’biyg’ıy din h’aqqında sa’wbetler» 

«İnsannın’ bilim alıw qa’biletlerin u’yreniw» kitabında Yum sensualizm 

printsiplerin dawam etip insanlardın’ sezimlerin payda bolıwı sorawına juwap 

beredi. 

Metod (usıl) h’a’m materiyalıq tu’sinigi h’aqqında Yum bılay dep jazadı. Bizlerdin’ 

oylaw (pikirlew) usılımızda obektti qarap shıg’ıwdag’ı, sonın’ menen birge bizler 

salıstırıp atırg’an waqıttın’ bir-birine jaqınlıg’ı h’a’m qashıqlıg’ı h’aqqındag’ı 

pikirlerimizdin’ qarama-karsılıg’ı payda boladı. Egerde biz obekttin’ o’zgeriwin izbe-

izlik penen a’ste-aqırın qarap shıg’atug’ın bolsaq, onda oyımızdın’ ag’ısı usı izbe-

izliktin’ uqsaslıg’ın, baylanısın bizlerge ma’jbu’riy qostırıp baradı, sebebi 

o’zgermeytug’ın obektti ko’rip shıqqanımızda aqılımızdın’ is-h’a’reketi tap usınday 

ekenligi anıq. Obekttin’ u’lken o’zgeristen keyingi  ah’walın ko’rip shıqqanımızda, 

oyımız barısı bo’linip (buzılıp) ayırıw ideyası payda boladı. Usı qarama-qarsılıqtı bir-

birine qurastırıw ushın bizin’ aqıl-oyımız belgisiz, ko’zge ko’rinbeytug’ın, barlıq 

ozgerislerden keyninde sonday  bolıp qalatug’ın bir na’rse oylap tabıwg’a tayar, usı 

na’rseni ol substantsiya, yamasa onın’ negizi (original) h’a’m birinshi materiyası dep 

ataydı. Yumnın’ pikiri boyınsha, oylawdın’ (pikir ju’ritiwdin’) tvorchestvalıq ku’shi, 

sezimlerdin’, ta’jiriybemizdin’ jetkizgen materialların baylanıstırıwg’a, o’zgertiwge, 

ko’beytiwge,  yamasa azaytıwg’a g’ana jetedi. Faktke tiyisli sebepler tek g’ana aqıl menen 

emes al ta’jiriybe arqalı anıqlanıwı mu’mkin dep jazadı Yum. 

Wyreniwdin’, bilim alıwdın’ tiykarg’ı sebebi aqıl emes, ol qaytalanatug’ın ta’jiriybe. 

Oylanıwg’a (pikirlewge) u’yrenip ketiw bul sebepliliktin’ nızamı, yamasa sebeplilik 

sezigi, dep ataladı. Sonlıqtanda insannın’ u’yreniw, bilim alıw qa’biletligin en’ joqarg’ı 

maqseti (bul) ta’biyg’ıy h’alatlar sebeplerin jıynap, olardın, ko’plegen sebeplerin 

ja’mlestiriw. Diniy «h’aqıyqatlar» h’esh qashan u’yrenilmeydi, olarg’a tek iseniw kerek, 

olar sezimnin’ talabına bola psixologik mu’ta’jlikten payda boladı. 

Substantsiya  tusinigindegi Yum usınday kritikalıq turde izertleydi. Substantsiya  - 

bul a’piwayı ko’rinislerdin’ qosındısı , oylaw ku’shi menen birlesken h’a’m o’zgeshe 

ataqqa iye bolg’an. Yumnın pikirinshe sana-sezim tek g’ana ta’sirlerden h’a’m ideya 

(ko’z-qaraslardan) dan ibarat. 

Dinge qaratılg’an kritikalıq eskertiwler onın’ «insan aqılın izertlew», Dinnin’ 

ta’biyg’ıy tariyxı» kitaplarda berilgen . Bul kitaplarda Yum dinnin’ sotsiallıq 

funktsiyanın’ payda bolıwı ta’biyg’ıy jol menen  tusindirmekshi boladı. 

D..Yum ja’miyetke ju’da’ bah’alı u’rip-a’dettin’ a’h’miyeti h’aqqında pikirler 

beredi».  İnsan h’esh qashan ja’miyetti jaqsı jasawg’a biyparwa boladı.» Marallıq 

sezimlerdin’ o’mirde a’qmiyetliliginin’ taq qalarlıg’ı bar? Olar ko’zge taslanbaytug’ın 

h’a’lsiz printsiplardan kelip shıqsada, biraq bul printsipler sotsiallıq h’a’m h’a’mmege 

tiyisli bolıp esaplanadı. Bular insannın’ dushpanı bolg’an kemshilikler h’a’m 

ta’rtipsizliklerge qarsı uyım (sho’lkem) bolıp tabıladı... 

---