Microsoft Word tarfilmet11. doc

Ajıratıp ko’rsetilgen tsivilizatsiyalardan jetewi tiri ja’miyet, al qalg’an on to’rti - 

o’li, sonın’ ishinde, tiri tsivilizatsiyalardın’da ko’pshiligi qulaw h’a’m bo’lsheklenip 

ketiw aldında tur. Toynbi tsivilizatsiyalardan tısqarı jolshıbay rawajlanıwdın’ 

qandayda bir da’rejesindegi tuwılmag’an to’rt tsivilizatsiyanı (olardın’ qatarında 

skandinaviya), sonday-aq eglengen tsivilizatsiyanın’ tiykarg’ı klasın belgilep o’tedi. 

Eglengent tsivilizatsiyalar tuwılg’an, biraq tuwılg’annan keyingi o’zini rawajlanıw 

barısında toqtatılg’an (olardın’ qatarında-polinizitsler, eskimoslar, ko’shpeliler, 

spartantslar h’a’m tag’ı basqa). “Eglengen” tsivilizatsiyalardın’ a’piwayı ja’miyetten 

parqı, olar h’aqıyqıy mısallar, beredi, yag’ınıy, “Tariyxı joq xalıqlar” degen tu’sinik 

usı eglengen tsivilizatsiyalardan kelip shıqqan olar o’z jag’dayların o’zgertiw tilegi 

menen jasasada, lekin bulay isley almadı, sebebi jag’daydı o’zgertiwge bolg’an h’a’r 

qanday urınıw qurban bolıwlarg’a alıp keler edi. Tsivilizatsiya genezitsin rasalıq 

faktor menen de, geografiyalıq ortalıq penen de tu’sindiriw mu’mkin emes. 

Tsivilizatsiya sırqı ortalıq h’a’dden tıs qolaylı bolmag’an, o’zi menen izine basqalardı 

da ertip ketiwge uqıplı do’retiwshilik azshılıqtı qurag’an ja’miyettegi h’a’dden tıs 

qolaysız bolmag’an jag’dayda rawajlanadı.  

Toynbi pozitsiyasın kolturogiyalıq plyuralizm sıpatında da sıpatlawg’a boladı. 

Toynbi ayırım jag’daylarda tsivilizatsiya shınjırın qa’liplestiriwshi tsivilizatsiyanın’ 

dawam ettiriliwin belgileydi. Bul shınjırlarda biri-biri almastırıp barıwshı 

tsivilizatsiyalardı maksimal sanı u’shewden aspaydı, al h’a’zirgi h’a’reket etip 

turg’an tsivilizatsiya son’g’ı basqıshı bolıp tabıladı. Bunday izbe-izlikke mınalar 

jatadı: -mino –ellin – provoslavıy tsivilizatsiyası, minoy, - siriya – islam 

tsivilizatsiyası, shumer- ind- induist tsivilizatsiyası.  

Tabıslı rawajlang’an tsivilizatsiyalar payda bolıw, o’siw, shıtnaw h’a’m bo’liniw 

stadiyaların o’tedi. Da’slepki eki stadiya “turmıslıq umtılıs” energiyası menen, al 

qalg’an ekewi- “turmıslıq ku’shtin’” sırqılıwı menen baylanıslı. Tsivilizatsiyanın’ 

rawajlanıwı “shaqırıq h’a’s juwap nızamı” menen belgilenedi h’a’m insanıylıq, h’a’m 

ta’biyiy faktorlar kiretug’ın tariyxıy sha’riyat ja’miyet aldına ku’tilmegen mashqalanı 

qoyadı, og’an shaqırıq taslaydı. Ja’miyettin’ bunnan bılayg’ı progressi onın’ bunday 

shaqırıqqa sa’ykes juwap bere biliw uqıplılıg’ına baylanıslı. Shaqırıqlardın’ barlıg’ı 

ta’biyiy ortalıq shaqırıqları h’a’m insanıylıq ortalıq shaqırıqları bolıp ekige bo’linedi.  

Ma’selen, Egipet tsivilizatsiyası afraziya aymag’ında jerlerdin’ qurg’awına 

rektsiya sıpatında payda boladı. Bul tsivilizatsiyanın’ baslang’ısh negizin 

salg’anlardın’ juwabı  mınadan ibarat boldı:  olar Nildin’ tu’pkirine barıp jaylasıp, 

o’zlerinin’ turmıs qa’lpin o’zgertti. Olar o’li batpaqlıqlarda h’a’reket etip, o’zlerin 

dinamikalıq aktları menen o’nimdarlı jerlerge atlandırdı. Qıtay tsivilizatsiyasının’ 

besigine aylang’an sho’listanlıqta xalıq suw tasqınlarına qosımsha ma’wsimli 

klimatlıq o’zgerisler keltirip shıg’aratug’ın suwıqtı da bastan keshirdi. Mayya 

tsivilizatsiyası tropikalıq tog’ay taslag’an shaqırıqqa berilgen juwaptan kelip shıqtı. 

Al Minay tsivilizatsiyası ten’iz shaqırıg’ına berilgen juwaptan payda boldı.“...Qolaylı 

sharayatlar tsivilizatsiyanın’ dushpanı...qorshag’an ortalıq qansha qolaylı bolqan 

sayın, tsivilizatsiyanın’ do’reliwi ushın stimul da sonshelli a’zzi boladı” dep belgilep 

o’tedi Toynbi.  

Rossiyada shaqırıq basqıshı qa’wimler ta’repinen u’zliksiz sırtqı basım 

formasında qabıl etildi. Bug’an juwap jan’a turmıs qa’lpinin’ h’a’m jan’a sotsiallıq 

---

sho’lkemnin’ payda bolıwına alıp keldi. Bul pu’tkil tsivilizatsiya tarıyxında birinshi 

ma’rte g’a’zeplengen ja’miyettin’ evraziya basqınshılarına qarsı gu’reske tek shıdam 

berip qalmastan, al olarg’a qıyrata soqqı berip, ja’ne h’aqıyqıy jen’iske erise otırıp, 

olardın’ jerlerin tartıp alıp, lanshaft kelbetin o’zgertiwge h’a’m aqır-aqıbetinde 

krestyan jerlerinde ko’plegen jaylawlar payda etiwge alıp keldi.  

Tsivilizatsiyanın’ do’reliwine tirishilik etiwdin’ anag’urlım qıyın sharayatları 

sebepker boladı, degen juwmaqqa keledi Toynbi. Shaqırıqtın’ bes tu’ri h’u’kim etedi: 

qatal klimat shaqırıg’ı, jan’a jerler shaqırıg’ı, adamdı qorshag’an sırtqı do’gerek 

ta’repinen berilgen ku’tilmegen soqqılar shaqırıg’ı,  turaqlı  sırtqı  qısım shaqırıg’ı 

h’a’m kemsitiliw shaqırıg’ı. Bulardın’ barlıg’ında “shaqırıq ku’shli bolg’an sayın 

stimul da sonsha ku’shke iye boladı” degen formulanı ko’ldelen’ qoyıwshı sotsiallıq 

nızam h’a’reket etedi. Degen menen, shaqırıq h’a’dden tıs qattılıg’ı menen ajıralıp 

tursa, al na’tiyjeli stimul bere almaydı. 

Fizikalıq ortalıqtın’, yag’nıy qorshag’an ta’biyiy ortalıqtın’ bag’ındırılıwı 

tsivilizatsiyalıq o’siwshiliktin’ kriteriyaları bola almaydı. Ja’miyettin’ texnikalıq 

qurallanıwı, ta’biyattı bag’ındırıw h’a’m ja’miyettin’ sotsiallıq jetiskenlikleri arasında 

sa’ykeslikler joq. “Faktlar shalıwı ko’rsetkenindey, dep atap o’tedi Toynbi, texnika 

jetiskenliklerine erisilip, ol tsivilizatsiya usınday payıtta toqtap qalıw, h’a’tteki 

to’men taslaw jag’dayları da gezlesti. Ja’ne onın’ kerisi de ushırastı: texnika 

rawajlanbay qalg’an gezde tsivilizatsiya og’ırı dinamichno rawajlandı. 

Tsivilizatsiyanın’ o’siwshiligine oqshılıq yamasa pu’tkil ja’miyet tutası menen 

shaqırıqqa juwap bergen jag’dayda erisiledi. Tek juwap beriw menen sheklenip 

qalmastan, sonın’ menen bir waqıtta o’z na’wbetinde jan’a juwaptı talap etiwshi 

basqa shaqırıqtı da keltirip shıg’arıwı tiyis.” 

Tsivilizatsiyanın’ sınıwı h’a’m qulawı  sırtqı ku’shler h’a’reketinin’ na’tiyjesi 

bolıp tabılmayadı. Tsivilizatsiya, a’dettegishe, adamlardın’ o’zlerinin’ qollarınan 

nabıt boladı. Onın’ sınıwı- Samodetermi-o’z betinshe h’a’reket etiw jog’alıwının’ 

na’tiyjesi. Waqıttın’ o’tiwi menen basqarıwshı elita tuyıq samovosproizvodyashiy 

artıqmash o’simshil toparg’a aylanadı. Onın’ quramı jamanlasadı h’a’m 

do’retiwshilikke emes, al h’u’kimettin’ materiallıq instrumentlerine, ba’rinen beter 

qural ku’shine su’yenedi. Ja’miyette basqarıwshı azshılıq h’a’m ishki proletarmat 

bolıp gorizontallıq  ıdıraw ju’z beredi. Idıraw o’z-o’zinen qarama-qarsı eki 

h’a’rekettin’ jemisi sıpatında ju’zege keledi. Sebebi, basqarıwshı azshılıq o’zinin’ 

barlıq h’uqıqlarınan paydalang’an h’alda h’u’kimdarlıq jag’dayın saqlap qalıwg’a 

h’a’reket etedi. Al, proletarmat bolsa a’dalatsızlıqlarg’a qarsı turadı. Biraq, orınlı 

g’a’zepten tısqarı, sonday-aq qorqınısh h’a’m jekko’riwshilik sezimlerinen ibarat 

proletarmattın’ h’a’reketi o’z na’wbetinde zorlıq-zombılıqlarg’a alıp keledi. Usınday 

qarama-qarsılıqlar juwmag’ında basqarıwshı azshılıq universal ma’mleketti jaratadı, 

al ishki proletarmat-du’nyalıq shirkewdi du’zedi. Tsivilizatsiya shegaralarında 

mobilli a’skeriy otryadlarda sho’lkemlesken sırtqı proletarmat payda boladı. Aqır-

aqıbetinde olar ishki qarama-qarsılıqlar ta’sirinen h’a’lsiregen tsivilizatsiyanı 

o’zlerinin’ basımı menen qıyratadı. Qulap baratırg’an tsivilizatsiyada do’retiwshi 

shaqırıqtı qabıllay otırıp, qutqarıwshı rolin atqaradı h’a’m basqarıwshı azshılıq 

a’melge asırıwı mu’mkin bolmag’an shaqırıqqa juwap beriw ushın ja’miyetke 

ja’rdem beredi.  

---