Microsoft Word tarfilmet11. doc

shayır, kuday xam adamlar arasında turadı. Shayırlar tili tusinikke shekem xam 

tusinik ustinde boladı. Ol matematika, fizika baskarıuında bolmaydı.  

     Yaspers  Karl  (1883-1969-jılları) Oldenburgta tuuılgan. Ol aueli yuridialık 

maglıumatka iye boldı. Birak yurispredentsiyadan anık keuli birden kaldı. Berlinde, 

Gettingende, Geydelbergte meditsina tarauında okıdı. Meditsinada psixiotriya 

tarauında okıp doktorlık orındı iyelep, psixiotriyalık klinikada Vindelbant kol astında 

vrach bolıp isleydi. 1916-jılı psixiotriya boyınsha ordinatorlık dotsent lauazımına iye 

boldı. Bir jıldan  son Geydelberg universitetinde filosofiyalık ordinatorlık professorı 

boldı.  

    Kirip  kiyatırgan fashist ustemligi onın  akademiyalık karierası uzildi. 1933-jılı ol 

kalegen administrativlik post bolegin salıu ushın Evrey xayalı Gertrudey , Mayer 

menen rassalık ayırılıular payıtında ol karsı juuap berdi. 1937-jılı ol professorlıgınan 

ayırıldı. 1938-jılı ashıu basıp shıgarıulıgı asten kadagalandı. 1943-jılı kadagalau 

rasmiy turde boldı. Yasperstin 1-miynetleri ulıuma  «psixopotologiya» boyınsha 

statya «jıyındısı», « filosofiya», «Kant , Nitsshe»”Avgustin” «adamlardın masshtav 

tapsırıuları  (Sokrat, Budda, Konfutsiy)» « Martinnen Xaydegerge shekemgi  

belgiler»; «Munasibetti ashılıudan filosofiyalık shekem», «Platon», «Spinoza» ; 

«Strinberg xam Van-Gok» ; «Xakıykatlık xakkında» ; «Filosofiya degen ne» ; 

«Universitet ideyaları» ; «Trantsendatlık shifrlar», «Ullı filosoflar: Anaksimandr, 

Gerklit, Pormenid», «Antikalık dauirden xristianlık dauirge  shekemgi metafizike», 

«sorau ayb ushın –genotsid ushın jok» x.t.b. 

    Yasperstin  1-audarmasının payda bolıuı russ-tiline ayrıksha – siyasıy konyuktura 

menen belgili boldı. «Kayda  FRG jıljıp atır» - bul adenauir siyasatı katnasıgında 

ogada kritikalık, bul filosofiyalık  emes, ol siyasıy jumıs bolıp tabıladı. Oytkeni bul 

kitapka ulken kupyur menen, juda kushli burmalau bagdarı berildi. Tek 1991-jıl 

«XX-asirdegi pikirleushiler» seriyasında «mazmun xam belgileu tariyxı» atı menen 

filosofiya jumısında 3 kerekli  turde audarılıp shıktı. Bul jumıs atınan tıskarı 

«Uakıttın ruuxıy jagday» xam «filosofiyalık isenim» dep te atangan.  

   Yasperstin  jokarıda atap otilgen diniy koz karası Xaydegerdin yamasa sarterdin 

ekzistentsializmina bazalık koyılması juda jakın bolsada onın adam 

kontseptsiyasındagı xam onın bolmısındagı kop turli kerekli sızıklardı belgileydi. 

«Tariyxiy sagalar xam onın mazmunı», «Filosofiyalık isenim», «Epoxodagı ruuxıy 

jagday». Kitapları krizislık epoxoda ruuxıy tagdir temaları menen birlesken. 

   Sonın ushın onın kopten-kop jok bolgan mazmunlı –omirli orientirların dauirlesken 

adamgershiligin  kaytarıu kerek. Yaspers jana tiptegi ekzistentsiallık filosofiyaga 

zarurlik filosofiyasın nasiyatlaydı. Mutajlik xam zarurlik akırgı marte jana boyalgan 

jeke intonatsiya korsetpe ulgisi menen filosofiya taza predmetli bilim emesligi guu 

bolgan korsetpe forması menen, dunyadan tolık dıkkattı  boliu mumkin emesligin 

tusindiredi. Yaspers tap sol jagdaydı baslı tup tiykarı adam xam tariyx adam 

bolmısında baslangısh ozgerisler ekenin, kop turli filosofiyalık problemalar dep 

esaplaydı.  

     Yaspers tariyxiy tsikl yamasa madeniy-tariyxiy tip tarepinde bolmagan.  Ol dunya 

tariyxı tusinigine tosattan bolgan salastikalık xadiyse sıyaklı kartinadagı bolıp atırgan 

xadiyse tartıskan xamde shıgıp korsetkenliginen xam karsılaskan M.Veber korsetip 

beredi xam xamme uakıt dunya juzlik ulıumalıkta tariyxiy protsessti talap etedi. Ol 

---

bul ulıumalık shartlerdi mazmunında, dunya tariyxi duzilisinde filosofiya maselelerin 

tariyxiy sheshedi, al tuurılıktagı adamzat penen baylanıslı bolıuı mumkin dep 

tastıyklagan. 

    Oytkeni  Yaspers  ushın xamme uakıt adamzat tek jansız xam rauajlanıudın jansız 

tilin bull ulıumalıktın tiykargı shartleri kıyın jabirli ekenin oshirgen. Asirde ilimde, 

dinde bul ulıumalık tiykargı isenim menen paydalanbaydı. Yaspers soylep atırgan 

Biblio dininen ozinin soylep atırgan xakıykatlıklardı  «Filosofiyalık isenim» turıuı 

mumkin dep baspalaydı. 

    Filosofiya ekzistantsionalist ushın xristianlık tusinigi tariyxta kabıllamagan, sebebi 

Xristian iseniushileri ushın tariyx ulıumalık xam asıralgan, gumanistika menen iyilip 

otedi. Bunday isenim tusinikleri tiykargı kalegen filosofiyalık tariyxıy adamzat 

konstruktsiyasında nızamlı natiyjeli jalgız izertleu baslamasında substantsiyalar bul 

protseste kolaylı ratsionallık suuretleu xam filosofiyalık preparat tayarlauda aylanadı, 

mısal, sagan barlık azıklanıp atırgan esxatologiyalık mifologiyada xristianlık tariyxta 

evropalık filosofiya espalanadı. Xristian dini ozinin baska pikirliler menen 

munasibeti boyınsha  sabırsızlıgınan baska dinliler menen tajiriybesiz 

katnaskanlıgınan kutıladı.  

   Yaspers  Bibliya  dini  ushın yudaizm, xristiandı islamda jaylaskn. Ulıumalıktı 

belgilengenligin korsetken xamde adamzat nasilindegi ulıumalık nasiyat turinde 

jalgız ruuxıy baylanıstı karsı koyadı. Bunda filosof xristianlık tuuralı emes, al 

dogmalık saklangan xristianlık xakkında. Soz ketkende ayrıksha sızıp belgileydi. 

Yaspers filosofiyalık isenimnin adamzattın ulıumalık tiykarında ukıplılık penen 

xızmet etetugınınlıgına isendi. Ol tuuılgan uaktın izertlengen dunya tariyxında 

«Epoxa kosheri» dep ataladı. (uakıt kosheri, dauir kosheri) Uakıt kosherin Yaspers 

uakıt ruuxlanıushılıgı ruuxıy epoxa oyanıuı tipindegi adam payda bolsa sol kunde 

saklap koyılıuı ataydı. Epoxa kosherinde baslı ozgeshelikler payda bolıp , al oz-ozine 

insannın dunyaga bolgan katnasıgının tamiynleuine alıp keledi. İnsan ozinin 

shegaraların ozinin tirishligindegi olimshilik kauipligin ozinin kushsiz bolmıska 

akırgı sorau menen ayga juriliuin tan aladı. Barlık bul soraular bolmıs mazmunlı 

xakkında birdey ulıumalıkka asıp ketedi. Adamzat tirishligi tariyx sapasında bul 

minnetti predmetli oy-pikirinde juzege keledi. Ol filosofiyalık payda bolıuının 

İndiyada, Xitayda, Evropada, eriklilik xam garezsizlik payda bolıudan xamde ulıuma 

ruuxıy xareket sıyaklı karaydı. Ush turli tariyxıy modernizatsiya kosherinin payda 

bolıuında onın pikiri boyınsha tastıyklanadı. Adamzattın ruuxıy xam onın menen 

payta bolıuı shegaralık kommunikatsiyalar shakırıktın korsetiliui-ukıplılık balkannın 

oz-ozinen turı anıklanganlıgın xam ozinin tariyxında tuyık tarlıktın jeniuin korgen 

xam tusingen, xamde xızmet etedi. 

    Yasperstin  pikirleuinshe filosofiyalık isenimlerdin kommunikatsiyada xakıykıy 

sıyaklı  adam  oz  jalgızlıgın joytıp xam adamlar arasında baylanıs ornatkan xamde 

negizin munasebet yamasa ekzistentsiyalistlik kommunikatsiyalık rauajlandırgan 

xamde oz erkinin tabıuı mumkin bolganınday kommunikatsiyada tolık tabıuı mumkin 

emes. Kirisiu negizgi kommunikatsiyada tek adam aralaskan kommunikatsiyadagı 

ornatpası tiykargı oz ara muxabbat xam sheksiz isenimde ozinin sotsial baylanıslardın 

xam katnasıgın jok etken bolıuı mumkin. 

---