Microsoft Word tarfilmet11. doc

Atalıq juwapkershiligi keleshek aldında juwapkerlik ju’gin ko’teriw bolıp 

tabıladı. Keleshek a’wlad bu’gingi a’wladtı yag’nıy bizdi o’z tag’dirin sheshiwge 

qaratılg’an u’lgi sıpatında bahalaydı yag’nıy biz ata-babalarımız isin dawam ettirip, 

erten’gi ku’nge tiykar jarattıq. 

Ha’zirgi zaman filosofiyası  

XIX-a’sir filosofiyasınan parqı o’zgeshe bolıp, ja’miyetlik turmıs tariyx 

quramalı, ko’p qırlı protsess bolıp, onın’ bag’darın aldınnan biliw qıyın ekenin 

tu’sinip jetti. Filosoflardın’ ko’pshiligi tariyxtın’ tag’dirin jeke Adam tag’diri menen 

baylanıslı halda u’yrenip keldi. Onı ha’r ta’repleme tekseriwde N.Berdiyaev, 

K.Yaspers, J.Maritien ha’m basqalardın’ xızmetleri u’lken.  

Yag’nıy ja’miyet tariyxı insanlar tariyxınan ibarat bolıp tabıladı. XIX a’sir 

filosofiyasında tariyx obektiv, insannan tısqarıdag’ı protsess sıpatında u’yrenilip, jeke 

Adam bul protsessten sırta qalg’an edi.  

Tariyx konkret adamlarsız ju’zege kelmeydi. Sebebi tariyta insan o’z miyneti, 

xızmeti, gu’resi, su’yenishi azaplanıwı sıyaqlı o’z pikirleri menen qatnasadı.  

Ullı adamlar salaxiyatlı insanlar tariyxıy protsessti ilimiy a’meliy analizley aladı. 

Tariyxta ha’r bir insan o’z pikiri, isenimi, ko’z qarası menen g’arezsiz qatnasta 

boladı.  

Bu’gingi du’nyada jeke adamnın’ qa’dir qımbatın ardaqlawg’a tosqınlıq etiwshi 

faktorlar og’ada ko’p. Baylıq arqasınan quwıw, a’melge umtılıw, dan’qıparazlıqqa 

beriliw, a’dalatsızlıq ha’m basqalar insan qa’dir qımbatın asırıw emes, kerisinshe jeke 

adamnın’ o’zin o’zi pa’ske urıwı ekenligin bayqamawı bolıp tabıladı.  

A’piwayı adavmg’a itibar bermew, joqarıg’a qarap pa’sti ko’re bilmew, jeke 

adamnın’ qa’dir qımbatın jerge urıw bolıp tabıladı.  

Ha’zirgi zaman gumanizmi ha’r bir insannın’ qa’dir qımbatın asırıwg’a, onın’ 

barlıg’ın jasawın , tariyxıy protsesske aktiv qatnasıwın ta’minlewge qaratılg’an.  

Tariyxtın’ ma’nisi ulıwma insanıy a’hmiyetke iye bolg’an ma’ni bolıp, ha’mme 

waqıt konkret jeke Adam menen baylanıslı tu’rde belgili boladı. «ma’ni» insan o’miri 

dawamında do’retiwshiligi du’nyanı bilip barıwı menen ko’zge tu’sedi. İnsan o’zinin’ 

do’retiwshilik xızmetinde insanıylıqtı jaratıp tariyxtın’ ma’nisin quraydı.           

 

 

2-Tema: Tariyxtın’ antik filosofiyası 

2 saat lektsiya, 2 saat a’meliy. 

 

 Antik da’wiri adam sanasında ta’biyat h’a’m tariyx antitezası. Antik kosmos: 

fazoantik kosmos: waqıt. Teokratik tariyx h’a’m a’psana. Gerodot ilimiy tariyxının’ 

jaratılıwı. 

A’yyemgi Gretsiya u’ylerinde (pikirlew ko’z-qarasında) tariyxqa qarsı 

tendentsiya. Tariyx pa’ni h’a’m a’h’miyeti h’aqkında grek ta’liymatı. Gretsiya 

tariyxıy usılı h’a’m onın’ shegaraları. Fukidid, Eplin da’wiri, Polibiy, Rim 

tariyxshıları, Tit Lebiy, Karneliy Gatsit. Grek Rim tariyxnamasının’ tu’sinikler 

o’zgeshelikleri. Gumanizm. Substatsionallıq. 

 

A’debiyatlar dizimi: 

---

 

I. 

Tiykarg’ı a’debiyatlar: 

1. Karimov İ.A.-Wzbekistonning wz istiqloli va taraqqiёt ywli. T., «Wzbekiston» 

1992.. 

2. Karimov İ.A.-Wzbekistonning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy 

tamoyillari. T.»Wzbekiston». 1995. 

3. Karimov İ.A. –Wzbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siёsat, mafkura. T., 

«Wzbekiston». 1996. 

4. Karimov İ.A. –Tarixiy xotirasiz kelajak ywq. T., «Sharq. 1998. 

5.Karimov İ.A.-Yangicha fikrlash va ishlash-davr talabi. T., «Wzbekiston». 1998. 

6.Karimov  İ.A. –Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq millatni-millat qilishga xizmat 

etsin. «Tafakkur» jurnal bosh muxarrirning savollariga javoblar. T., «Wzbekiston». 

1998. 

7.Losev A.F. Antichnaya filosofiya istorii.- M., 1987. 

8.Gerder İ.G.İdei po filosofii vsemirnoy istorii. M., 1972. 

9.Gerodot. İstoriya. –L., 1972. 

10.Gobbs T. İzbrannıe proizvedeniya  v 2-z tomax.-M. 1964. 

11.Gubman L. Smısl istorii. Ocherki sovremennıx zapadnıx kontseptsiy. M., 1991. 

12 İlalov İ.N «Filosofiya i metodologiya istorii»  T.2008 

 

II. Qosımsha a’debiyatlar: 

 

1. Sovremennaya zapadnaya filosofiya. Slovar. –M., 1991. 

2. Sorokin P. Chelovek, tsivilizatsiya, obshestvo. M., 1992. 

3. Tarle E.V. –Ocherk razvitiya filosofii istorii. V. Kn.: «İz literaturnogo naslediya 

akademika E.V.Tarle». M., 1981. 

4. Tarnas R. İstoriya zapadnogo mıshleniya.M., 1995. 

5. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 

6. Toynbi A. Postijenie istorii. –M., 1991. 

 

ANTİK DA’WİRDEGİ TARİYX İLİMİ 

 

Spekulyativ o’z paydası ushın kosmologik a’lem du’nya h’aqqındag’ı 

tu’siniktin’ o’zgermesligin da’liyllew tendentsiyasına qarsı ko’z-qarastı payda etken 

tariyxshılardan a’yyemgi grek tariyxshısı  Gerodot b.e.sh 484-425  h’a’m Fukidid 

b.e.sh. 460-4000 o’zinen burıng’ı kosmologiyalıq (a’lem) spekulyatsiyadan 

(o’zgermesligin) ta’riyplewshi tu’sinikke qarama qarsı o’z ta’jiriybeesine su’yengen 

o’zgerip baratug’ın izertlew obektin payda etken. 

Olar belgili bir waqıt h’a’m orında payda bolg’an waqıya h’a’m h’a’diyseler 

h’aqqında so’z etedi. Al burıng’ı mifologiyalıq waqıya h’a’m tu’sinikler waqıttı 

ko’rsetiw h’a’m geografiyalıq baylanıslardan uzaqta edi. 

---

Gerodot penen Fukidit o’z miynetlerinde anıq ko’zge tu’setug’ın sebepler – 

psixologiyalıq faktorlar h’a’m ma’mleketler arasındag’ı ku’shler da’rejesi 

ja’rdeminde o’tmishtegi waqıya h’a’m h’a’diyselerge tu’sinik beriwge h’a’reket 

etedi.  

Gerodottın’ du’nyanı tu’sindiriwinde ilaxıy – qudaylıq tu’sinikte orın alg’an 

edi. Biraqta ol tariyxıy waqıyalardı ko’zden o’tkeriw de esapqa alıw za’ru’r bolg’an 

ta’g’dir, bolajaq bolmaytugın na’rse sıpatında qaraytug’ın edi. 

    Bul  da’wirdegi  tariyxshılar shıg’armalarında tariyxshı  ilimiy pikirlew 

usılına o’tiw ko’zge tu’sedi. Gerodot h’a’m Fukidid Grek naturo filosofiyasına qarsı, 

ja’miettin’ rawajlanıwın bir-birine o’tip h’a’m o’zgerip otıratug’ın a’h’miyetli 

izertlew obekti sıpatında baxaladı. Bul arqalı olar bar bolg’an o’zgeriske reallıqtı 

belgilew h’a’m tu’sindiriwden  ibarat bolg’an izertlewdin’ Empirikalıq – ta’jiriybesin 

idealın basshılıqqa alg’an tu’rde is alıp bardı. 

Bul tariyxshılar barlıq o’zgerislerdin’ artında jasırınıwshı turaqlı elementke 

tiyisli (ratsional) h’a’m tekseripbolmaytug’ın o’zine ta’n o’zgerisler  bar ekenin 

an’latadı. 

Ellin da’wiri. 

A’yyemgi Gretsiyada qala ma’deniyatının’ rawajlanıwı ilimge bolg’an talaptı 

ku’sheytti. Na’tiyjede Gretsiyada fizika, matematika, a’debiyat h’a’m filosofiya 

ju’zege keldi h’a’m rawajlandı. A’yyemgi grek filosoflarının’ko’pshiligi 

kulshılıqqatlamına tiyisli bolıp, olar eziliwshi qatlamının’ ma’plerin qorg’awg’a 

h’a’reket etken. Olar ta’repinen alg’a qoyılg’an ideyalar h’a’m tu’sinikler sol klass 

wa’killerinin’ ma’pin bildirgen. 

A’yyemgi grek filosofiyası o’z aldına filosofiyalıq izertlew sıpatına 

rawajlanbay, ilah’ıy bilimler, mifologiya, ko’rkem o’ner menen tıgız baylanıslı tu’rde 

rawajlandı. Bul da’wirde mifologiya tariyx filosofiyanın ma’nisi materialı wazıypasın 

atqarg’an. 

Tek ellinistlik da’wirde g’ana yag’nıy eramızdan burıng’ı III a’sirde bir neshe 

pa’nler matematika h’a’m meditsina pa’nleri o’z-aldına ajıralıp shıg’a basladı. Sonın’ 

---